VI kadencja

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra -

na zapytanie nr 7438

w sprawie wykonywania umowy darowizny spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu

   Szanowna Pani Marszałek! W odpowiedzi na zapytanie pani poseł Danieli Chrapkiewicz, przekazane przy piśmie Pani Marszałek z dnia 21 lipca 2010 r., nr SPS-024-7438, dotyczące sytuacji prawnej stron umowy darowizny mającej za przedmiot spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, jeżeli obdarowany zobowiązał się względem darczyńcy do zapewnienia dożywotniej opieki i utrzymania oraz udostępnienia pomieszczenia w lokalu, uprzejmie przedstawiam, co następuje.

   Jednym z obowiązków obdarowanego, wynikającym z zawartej umowy darowizny, jest obowiązek, o którym mowa w art. 897 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.), zwanej dalej K.c.. Zgodnie ze wskazanym przepisem, jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku, zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.

   Celem wskazanego przepisu jest zabezpieczenie interesów darczyńcy. Przewidziane w nim świadczenia mają charakter alimentacyjny, dlatego obowiązek ich spełnienia wygasa zawsze z chwilą śmierci darczyńcy. Ponieważ ciąży on na obdarowanym jedynie w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, wygasa także z chwilą wyczerpania się wartości przedmiotu darowizny, według stanu z chwili powstania obowiązku świadczenia, chociażby darczyńca nadal znajdował się w niedostatku.

   Pojęcie niedostatku nie zostało ustawowo zdefiniowane. W uchwale z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86 (OSNP 1988, nr 4, poz. 42), Sąd Najwyższy wskazał, że za znajdujące się w niedostatku należy uważać osoby, które nie mogą własnymi siłami zaspokoić usprawiedliwionych potrzeb, nie posiadają własnych środków w postaci wynagrodzenia za pracę, emerytury czy renty ani też dochodów z własnego majątku. Do środków własnych nie można jednak zaliczyć tych środków, które zostały uprawnionemu do żądania alimentów dostarczone przez inne osoby bez obowiązku prawnego czy w wykonaniu obowiązku alimentacyjnego, lecz poza jego obowiązkowym (ustawowym) zakresem. Zdaniem Sądu Najwyższego nie można jednak mówić o niedostatku osoby, która przez zbycie swego majątku lub jego części mogłaby sama i to na czas dłuższy (jakieś krótkie okresy nie wchodziłyby tu w grę) z własnych środków zaspokoić swe usprawiedliwione potrzeby. Regułę tę stosować należy jednak ze szczególną ostrożnością, uwzględniając wszelkie okoliczności, a za zasadę ogólną przyjąć brak obowiązku naruszenia przez uprawnionego substancji rzeczy służących do bezpośredniego zaspokajania jego potrzeb, których mógłby dochodzić od zobowiązanego.

   W świetle postanowień art. 897 K.c. obowiązek obdarowanego względem darczyńcy znajdującego się w niedostatku polega na dostarczaniu środków utrzymania odpowiadających usprawiedliwionym potrzebom darczyńcy albo wypełnieniu ciążących na obdarowanym ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

   Jeżeli chodzi o obowiązek dostarczania środków utrzymania odpowiadających usprawiedliwionym potrzebom darczyńcy, należy wskazać, że w doktrynie wyrażany jest pogląd (zob. M. Nazar: Glosa do wyroku SN z dnia 27 listopada 1998 r., II CKN 31/98OSP 1999/10/175), iż stanu niedostatku w rozumieniu art. 897 K.c. nie usuwa uzyskiwanie przez darczyńcę świadczeń o charakterze alimentacyjnym od osób ustawowo wobec niego niezobowiązanych do alimentacji (dobrowolnie spełnianych i niepodlegających egzekucji), jak i sama możność dochodzenia roszczeń alimentacyjnych od osób zobowiązanych ustawowo do alimentacji darczyńcy. Oznacza to, że jeżeli zobowiązane z ustawy do alimentacji dzieci darczyńcy nie wykonują swego obowiązku alimentacyjnego, przez co darczyńca znajduje się niedostatku, obdarowany, nawet jeżeli należy do krewnych darczyńcy zobowiązanych z ustawy do alimentacji w dalszej kolejności (art. 129 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz. U. Nr 9, poz. 59, z późn. zm.), ma obowiązek dostarczyć darczyńcy środków utrzymania. Jeżeli tego nie czyni, pozostawiając darczyńcę bez koniecznej pomocy, może okazać się rażąco niewdzięczny, co będzie uprawniać darczyńcę do odwołania darowizny (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 lutego 1994 r., I ACr 684/93, Wokanda 1994/11/51). Jeżeli natomiast dzieci darczyńcy spełniają swój obowiązek alimentacyjny, przez co darczyńca nie pozostaje w niedostatku, roszczenie o dostarczanie środków utrzymania od obdarowanego nie powstaje - z uwagi na brak koniecznej przesłanki, tj. pozostawania darczyńcy w niedostatku.

   Obowiązek dostarczania darczyńcy brakujących mu środków utrzymania może być spełniony zarówno w pieniądzu, w rzeczach oznaczonych co do gatunku, jak również w inny sposób. W każdym razie decydujące znaczenia ma w tym zakresie zgodna wola obu stron umowy. Nie jest zatem wykluczona możliwość wykonywania tego obowiązku poprzez zapewnienie darczyńcy miejsca w domu pomocy społecznej.

   Należy też zaznaczyć, że jeżeli obdarowany nie znajduje się niedostatku, nie ma przeszkód, aby z własnej woli ponosił koszty pobytu w domu pomocy społecznej. Zobowiązanie się obdarowanego względem darczyńcy do zapewnienia dożywotniej opieki i utrzymania oraz udostępnienia pomieszczenia (np. w zamian za przeniesienie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu) stanowi treść stosunku obligacyjnego. Po stronie darczyńcy powstaje roszczenie o zapewnienie opieki i środków utrzymania oraz dopuszczenie do władania pomieszczeniem w lokalu, jednakże po zawarciu umowy darowizny strony mogą - na mocy zgodnych oświadczeń woli - dokonać renegocjacji postanowień w tym zakresie lub nawet rozwiązać łączący je stosunek zobowiązaniowy.

   Niewypełnianie ciążących na obdarowanym ustawowych obowiązków alimentacyjnych względem darczyńcy pozostającego w niedostatku może nosić cechy rażącej niewdzięczności, uprawniającej darczyńcę do odwołania darowizny (art. 898 § 1 K.c.).

   W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpadają tylko takie czynności obdarowanego (działania lub zaniechania), które są skierowane przeciwko darczyńcy z zamiarem nieprzyjaznym. Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a także drobne czyny nawet umyślne, ale niewykraczające w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe (rodzinne). O istnieniu lub nieistnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują w każdym przypadku konkretne okoliczności, rozważane na tle zwyczajów panujących w określonym środowisku społecznym.

   Należy również wskazać, że umowa, w której obdarowany zobowiązał się względem darczyńcy, w zamian za przeniesienie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego, do zapewnienia mu dożywotniej opieki i utrzymania oraz udostępnienia pomieszczenia, nie stanowi umowy dożywocia, o której mowa w art. 908 i następnych K.c.

   Istotna treść umowy dożywocia (essentialia negotii) polega bowiem na tym, że jedna ze stron - właściciel nieruchomości - zobowiązuje się przenieść na drugą stronę, tj. na nabywcę, własność nieruchomości, natomiast druga strona zobowiązuje się do dożywotniego utrzymania zbywcy (art. 908 § 1 K.c.). Zatem przepisy przewidują ustanowienie dożywocia tylko za ˝przeniesienie własności nieruchomości˝. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nie może być przedmiotem umowy dożywocia, albowiem nie jest to prawo własności, lecz ograniczone prawo rzeczowe. Przesądza to o niemożności uczynienia go przedmiotem umowy dożywocia. Okoliczność, iż jest to prawo zbywalne, nie ma znaczenia ze względu na szczególną regulację zawartą w art. 908 § 1 K.c.

   Z wyrazami szacunku

   Podsekretarz stanu

   Zbigniew Wrona

   Warszawa, dnia 11 sierpnia 2010 r.