VI kadencja

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra -

na interpelację nr 8275

w sprawie uregulowań prawnych dotyczących przesłanek otrzymywania i utrzymania statusu pokrzywdzonego w postępowaniu karnym

   Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na pismo z dnia 3 marca 2009 r., nr SPS-023-8275/09, przy którym została przesłana interpelacja pani poseł Lidii Staroń dotycząca przesłanek uzyskania statusu pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, uprzejmie przedstawiam, co następuje.

   Pokrzywdzonym w postępowaniu karnym zgodnie z definicją ustawową zawartą w art. 49§1 Kodeksu postępowania karnego jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. W istocie rzeczy o tym, czyje dobro zostało naruszone lub zagrożone przestępstwem, decyduje prawo karne materialne. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 września 1999 r. (IKZP 26/99): ˝krąg pokrzywdzonych ograniczony jest zespołem znamion czynu zabronionego będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych˝. Tak też uznanie określonego podmiotu (osoby fizycznej bądź prawnej) za pokrzywdzonego wymaga analizy normy prawa karnego materialnego w aspekcie ustalenia właściwego dla niej przedmiotu ochrony - a więc dobra lub zespołu dóbr prawnych objętych zakresem normowania. Przedmiotowa analiza często jest dość skomplikowana. Normy prawa karnego mają bowiem nierzadko złożony przedmiot ochrony; innymi słowy norma prawa karnego zabezpiecza więcej niż jedno dobro prawne. Przykładem tego rodzaju normy prawnej jest przepis art. 280 § 1 Kodeksu karnego, który chroni prawo własności, posiadanie, inne prawa rzeczowe i obligacyjne przysługujące danemu podmiotowi do rzeczy oraz nietykalność, wolność, zdrowie i życie człowieka. Organ prowadzący postępowanie ma obowiązek dokonać wnikliwej analizy stanu faktycznego w celu ustalenia dóbr, które zostały bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem, jak również podmiotów, których dobra te dotyczą. Warto wskazać, że w pewnych sytuacjach problem ustalenia dóbr prawnych naruszonych przestępstwem jest jeszcze bardziej złożony. Dotyczy to zwłaszcza tych wszystkich sytuacji, gdy zasadniczym przedmiotem ochrony przepisu prawa karnego jest dobro o charakterze ogólnym, co nie wyklucza przyjęcia w niektórych stanach faktycznych, że doszło jednocześnie do naruszenia dobra indywidualnego osoby fizycznej lub prawnej. Tego rodzaju sytuacja występuje w praktyce sądowej najczęściej w odniesieniu do następujących przestępstw - art. 270 K.k. (fałszowanie dokumentu); art. 233 K.k. (fałszywe zeznania), art. 234 K.k. (fałszywe oskarżenie). Zgodnie z utrwalonymi poglądami nauki i orzecznictwa w tych wszystkich wypadkach organ procesowy ma obowiązek dokonać szczegółowej analizy stanu faktycznego celem ustalenia, jakie dobra indywidualne, poza dobrem ogólnym w postaci wiarygodności obrotu dokumentami czy prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, zostały bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem i jaki jest w związku z tym krąg podmiotów pokrzywdzonych (tak np. uchwała SN z dnia 21 października 2003 r., IKZP 29/03, OSNKW 2003/11-12/94; J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom I i II, Zakamycze, 2003; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze, 2003, wyd. III). Dla bytu pokrzywdzenia nie ma bowiem znaczenia, czy dane dobro jest głównym, czy jedynie ubocznym przedmiotem ochrony danej normy prawnej. Warto zwrócić uwagę, że przepis art. 49 K.p.k. ujmuje tę kwestię w sposób syntetyczny i abstrakcyjny, pozwalając tym samym na uznanie za pokrzywdzonego każdej osoby, której dobro indywidualne (przykładowo: prawa majątkowe, dobre imię) zostało naruszone bądź zagrożone czynem zabronionym, który godzi jednocześnie w dobra o charakterze ogólnym.

   Odnosząc się do kwestii przyznania statusu pokrzywdzonego w procesie karnym, należy podnieść, że zasadnicze znaczenie ma regulacja art. 299 § 1 K.p.k., zgodnie z którą pokrzywdzony jest zawsze stroną w postępowaniu przygotowawczym. W postępowaniu jurysdykcyjnym pokrzywdzony zyskuje natomiast prawa strony, jeżeli występuje w jednej z następujących ról procesowych: oskarżyciela posiłkowego (art. 53-58 K.p.k.), w tym samoistnego oskarżyciela posiłkowego (art. 55 K.p.k.), oskarżyciela prywatnego (art. 59-61, art. 485-499 K.p.k.) bądź powoda cywilnego (art. 62-70 K.p.k.). Należy zauważyć, że sąd nie jest związany zapatrywaniem organów prowadzących postępowanie przygotowawcze w zakresie przyznania określonej osobie statusu pokrzywdzonego. Sąd ma obowiązek badać, czy wykaz osób pokrzywdzonych wskazanych przez prokuratora w akcie oskarżenia ma charakter kompletny, a nadto czy osoby te spełniają kryteria określone w art. 49 § 1 K.p.k. Kontrola prawidłowości przyznania określonej osobie statusu pokrzywdzonego dokonywana jest już we wstępnej fazie procesu sądowego - z chwilą złożenia przez taką osobę oświadczenia, że będzie działała w procesie w charakterze oskarżyciela posiłkowego. W razie stwierdzenia przez sąd, że osoba, która składa takie oświadczenie, nie jest osobą uprawnioną w rozumieniu art. 49 § 1 K.p.k., sąd wydaje postanowienie o odmowie dopuszczenia tej osoby do udziału w procesie w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Na powyższe postanowienie przysługuje zażalenie. Tego rodzaju kontrola dokonywana jest również w postępowaniu odwoławczym zainicjowanym wskutek wniesienia przez pokrzywdzonego zażalenia na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego. Zgodnie z art. 429 § 2 K.p.k. sąd zobowiązany jest badać, czy pismo procesowe zostało wniesione w terminie i przez osobę uprawnioną. W razie stwierdzenia, że zażalenie zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną (a więc np. osobę, która w ocenie sądu nie spełnia przesłanek uznania za pokrzywdzonego), prezes sadu pierwszej instancji wydaje zarządzenie o odmowie przyjęcia środka odwoławczego. Na przedmiotowe zarządzenie przysługuje zażalenie. W istocie decyzje procesowe związane ze statusem pokrzywdzonego w procesie karnym podlegają kontroli instancyjnej, która pozwala na korektę ewentualnych nieprawidłowych decyzji w tym zakresie.

   Uwzględniając powyższe uwagi, należy stwierdzić, że obecna regulacja przepisu art. 49 K.p.k., przy prawidłowej jej interpretacji uwzględniającej dorobek doktryny i orzecznictwa, wydaje się być prawidłowa. Dostrzegając jednak pojawiające się w praktyce sądowniczej przypadki bezpodstawnych decyzji o odmowie uznania określonej osoby za pokrzywdzoną, zwłaszcza w sygnalizowanych przypadkach przestępstw o złożonym przedmiocie ochrony, Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło prace legislacyjne zmierzające do jednoznacznej regulacji analizowanego problemu. Obecnie konsultowana jest potrzeba dodania do przepisu art. 49 K.p.k. § 2a w następującym brzmieniu: ˝W przypadku gdy podstawowym przedmiotem ochrony jest dobro prawne o charakterze ogólnym, organy prowadzące postępowanie obowiązane są badać, czy przestępstwo jednocześnie nie narusza lub nie zagraża indywidualnemu dobru podmiotów, o których mowa w § 1 i 2˝. Wydaje się, że wyraźne wyeksplikowanie obowiązku, o którym mowa w projektowanym przepisie, może przyczynić się do wyeliminowania znacznej części nieprawidłowości obecnie występujących w praktyce stosowania art. 49 K.p.k.

   Z wyrazami szacunku

   Podsekretarz stanu

   Zbigniew Wrona

   Warszawa, dnia 23 marca 2009 r.