VI kadencja

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej - z upoważnienia ministra -

na interpelację nr 20511

w sprawie stosowania zapisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego

   Szanowny Panie Marszałku! Odpowiadając na pismo Pana Marszałka z dnia 17 lutego 2011 r. (SPS-023-20511/11), przy którym przesłana została interpelacja poseł Moniki Wielichowskiej dotycząca przepisów ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535, z późn. zm.), uprzejmie przedstawiam następujące informacje.

   Uznając zdrowie psychiczne za jedno z podstawowych dóbr człowieka, jak również zapewniając ochronę praw osób korzystających ze świadczeń zdrowotnych udzielanych w szpitalach psychiatrycznych, a także przeciwdziałając nadużyciom wobec tych osób, ustawa o ochronie zdrowia psychicznego stanowi, iż leczenie psychiatryczne - zarówno czynności diagnostyczne, jak i terapeutyczne - wymaga zgody osoby, której ma dotyczyć. Jedynie w ściśle określonych sytuacjach ustawodawca dopuścił możliwość przeprowadzenia takiego leczenia bez zgody, a nawet pomimo sprzeciwu pacjenta, także z zastosowaniem środków przymusu bezpośredniego.

   W opinii Ministerstwa Zdrowia przepisy przedmiotowej ustawy wyczerpują katalog sytuacji, w których prawo osoby cierpiącej na zaburzenia psychiczne do samostanowienia oraz dokonywania autonomicznych wyborów może zostać ograniczone. Dalsze działania zmierzające do rozszerzania lub uszczegóławiania przypadków uprawniających do stosowania leczenia osoby bez jej zgody mogłyby stanowić naruszenie konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności. Ewentualne konsekwencje braku świadomości choroby psychicznej po stronie dotkniętej nią osoby nie powinny być argumentem wspierającym rozbudowywanie przepisów w zakresie przymusowej terapii psychiatrycznej. Taka sytuacja stwarzałaby precedens dla tworzenia przepisów uprawniających do przymusowego leczenia osób cierpiących na inne schorzenia.

   Dotychczasowe przepisy uprawniające do podjęcia działań terapeutycznych przy braku zgody, a nawet przy sprzeciwie poddanej im osoby uzależniają taką decyzję od wystąpienia precyzyjnie określonych okoliczności - stanu, w którym zachowanie osoby chorej bezpośrednio zagraża jej własnemu życiu lub zdrowiu i życiu innych osób. Tym samym spełnione są, wyrażone w art. 31 ust. 3 konstytucji, podstawowe kryteria dla wprowadzenia ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności. Ograniczenie takie jest bowiem niezbędne dla ochrony innych konstytucyjnych praw i wolności (życie chorego oraz życie i zdrowie innych osób), jest ono proporcjonalne do wagi dóbr chronionych i naruszanych (prawo do stanowienia o sobie), jak również procedura stosowania tego ograniczenia jest poddana kontroli niezawisłego sądownictwa.

   Należy podkreślić, iż w opiece psychiatrycznej tylko połączenie długookresowej psychoterapii z farmakoterapią zapewnia optymalne rezultaty. Celem leczenia w warunkach stacjonarnych jest ustalenie rozpoznania oraz wdrożenie leczenia farmakologicznego, przy czym hospitalizacja jest niezbędna w celu weryfikacji i oceny skuteczności zleconej terapii. Rehabilitacja psychiatryczna służy zmniejszeniu nasilenia objawów chorobowych i przeciwdziałaniu ich nawrotom, nauce aktywnego udziału we własnym leczeniu, doskonaleniu umiejętności społecznych i praktycznych, rehabilitacji zawodowej oraz integracji społecznej. W organizacji zajęć terapeutycznych istotne jest, aby uwzględniały one możliwość kontynuacji rehabilitacji w warunkach pozaszpitalnych.

   Tym samym należy uznać, iż to zwiększenie społecznej świadomości choroby psychicznej warunkuje gotowość podjęcia terapii. Optymalnym rozwiązaniem jest więc prowadzenie skoordynowanych działań edukacyjnych oraz profilaktycznych mających na celu rozpowszechnianie informacji na temat istoty zaburzeń, ich przyczyn, objawów oraz możliwości leczenia. Należy bowiem pamiętać, iż charakter zewnętrznych objawów zaburzeń psychotycznych sprzyja utrwalaniu stereotypów traktujących zaburzenia w kategoriach choroby nieuleczalnej oraz stanowiącej zagrożenie dla otoczenia. Dlatego też inicjowanie akcji informacyjnych służących zmianie postaw i poglądów na temat choroby psychicznej jest istotne w obliczu negatywnej percepcji choroby psychicznej skutkującej piętnowaniem osób chorych, ich społecznym i zawodowym wykluczeniem.

   Upowszechnianie rzetelnej wiedzy dotyczącej zaburzeń, promocja zdrowia psychicznego, zapobieganie dyskryminacji i społecznemu wykluczeniu poprzez kształtowanie odpowiednich postaw i przekonań wolnych od uprzedzeń i negatywnych stereotypów oraz zapewnianie wszechstronnej i powszechnie dostępnej opieki psychiatrycznej dla środowiska osób wykazujących zaburzenia psychiczne, ich otoczenia rodzinnego i społecznego są głównymi celami przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 28 grudnia 2010 r. ˝Narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego˝.

   Reorganizacja psychiatrycznej opieki zdrowotnej zgodnie z wytycznymi zawartymi w programie, umożliwiająca uzyskanie specjalistycznej pomocy w warunkach pozaszpitalnych może okazać się elementem motywującym osoby zaburzone do podjęcia terapii. Upowszechnianie modelu środowiskowego, który wymaga zaangażowania bliskich osób zaburzonych oraz stwarza warunki do terapii prowadzonej w otoczeniu pacjenta, ma niebagatelny wpływ na rehabilitację społeczną i zawodową.

   Powracając do przepisów ustawy, wszystkie niżej wymienione zawierają przesłanki do zastosowania przymusowego badania oraz leczenia. Jednocześnie stanowią one podstawę prawną zobowiązującą zakład opieki zdrowotnej do objęcia osoby zaburzonej psychicznie odpowiednią opieką psychiatryczną.

   Art. 21 przywołanej ustawy stanowi, iż osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona całkowicie - także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego.

   Zgodnie z zapisem art. 23 ww. ustawy osoba chora psychicznie może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez zgody wymaganej w art. 22 tylko wtedy, jeżeli jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. O przyjęciu do szpitala osoby zaburzonej psychicznie postanawia lekarz wyznaczony do tej czynności po osobistym jej zbadaniu i zasięgnięciu w miarę możliwości opinii drugiego lekarza psychiatry albo psychologa. Lekarz jest zobowiązany wyjaśnić choremu przyczyny przyjęcia do szpitala bez zgody i poinformować go o jego prawach. Przyjęcie do szpitala wymaga zatwierdzenia przez ordynatora w ciągu 48 godzin od chwili przyjęcia. Kierownik szpitala zawiadamia o powyższym sąd opiekuńczy siedziby szpitala w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia. Na podstawie otrzymanego zawiadomienia sąd opiekuńczy wszczyna postępowanie dotyczące przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby chorej psychicznie. O treści postanowienia w przedmiocie przyjęcia osoby chorej psychicznie sąd opiekuńczy zawiadamia niezwłocznie szpital, w którym ta osoba przebywa. W razie wydania postanowienia o braku podstaw do przyjęcia szpital psychiatryczny jest obowiązany wypisać te osobę niezwłocznie po doręczeniu mu postanowienia sądu.

   Jak wynika z art. 29 ustawy, do szpitala psychiatrycznego może być również przyjęta, bez zgody, osoba chora psychicznie, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, lub osoba, która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia. O potrzebie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby zaburzonej psychicznie orzeka sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania tej osoby na wniosek jej małżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa, jej przedstawiciela ustawowego lub osoby sprawującej nad nią faktyczna opiekę. W stosunku do osoby objętej oparciem społecznym wniosek o skierowanie osoby chorej psychicznie na leczenie może zgłosić również organ do spraw pomocy społecznej. Jednocześnie ustawa o ochronie zdrowia psychicznego reguluje zasady i tryb umieszczania osób z zaburzeniami psychicznymi w domach pomocy społecznej.

   Stosownie do art. 38 wskazanej powyżej ustawy osoba, która wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest zdolna do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych i nie ma możliwości korzystania z opieki innych osób oraz potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga leczenia szpitalnego, może być za jej zgodą przyjęta do domu pomocy społecznej.

   Jeżeli osoba, o której mowa powyżej, lub jej przedstawiciel ustawowy nie wyrażą zgody na przyjęcie tej osoby do domu pomocy społecznej, a brak opieki zagraża życiu tej osoby, organ do spraw pomocy społecznej może wystąpić do sądu opiekuńczego miejsca zamieszkania tej osoby z wnioskiem o przyjęcie do domu pomocy społecznej bez jej zgody.

   Z wnioskiem o przyjęcie do domu pomocy społecznej bez zgody może wystąpić również kierownik szpitala psychiatrycznego, jeżeli przebywająca w nim osoba jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, natomiast nie wymaga dalszego leczenia w tym szpitalu.

   Przedstawiając powyższe, wyrażam przekonanie, iż przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego dają rodzinie i bliskim osoby zaburzonej psychicznie, która nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla życia swojego lub innych, bezpieczeństwa powszechnego oraz która nie przejawia zachowań gwałtownych czy agresywnych, podstawę do zastosowania leczenia w warunkach szpitalnych. Ustawa umożliwia bowiem skierowanie na leczenie psychiatryczne w sytuacji, gdy osoba chora psychicznie nie podejmuje leczenia, doprowadzając się do stanu uniemożliwiającego jej funkcjonowanie w rodzinie, w miejscu zamieszkania lub pracy, albo nie jest zdolna do samodzielnej egzystencji. Zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych obejmuje w szczególności: wyżywienie, opiekę higieniczną, pielęgnację i samoobsługę. Jednocześnie przepisy ustawy chronią wolności obywatelskie osób chorych, szczególnie narażonych na naruszanie ich praw. Należy bowiem pamiętać, iż dokonanie wyboru potrzeby, jak i rodzaju leczenia jest prawem osoby, które wymaga uszanowania.

   Z wyrazami szacunku

   Podsekretarz stanu

   Zbigniew Włodkowski

   Warszawa, dnia 9 marca 2011 r.