VI kadencja

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra -

na zapytanie nr 8524

w sprawie wykorzystania procedury mediacji w sprawach o rozwód i separację

   Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na pismo z dnia 27 stycznia 2011 r. (znak SPS-024-8524/11), przy którym zostało przesłane zapytanie poselskie pana posła Piotra Ołowskiego dotyczące wykorzystania procedury mediacji w postępowaniu w sprawach o rozwód i separację, uprzejmie przedstawiam, co następuje.

   Nowelizacją ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1438) zrezygnowano z obligatoryjnego postępowania pojednawczego na rzecz dobrowolnej mediacji. Także w uregulowaniach międzynarodowych mediacja w sprawach cywilnych, w tym rodzinnych, jest zalecana jako alternatywna metoda rozwiązywania sporów (np. w rekomendacji R(98)1 Komitetu Ministrów RE z dnia 21 stycznia 1998 r. na temat mediacji rodzinnej, czy też w rekomendacji Komitetu Ministrów RE z dnia 18 września 2002 r. w sprawie mediacji w sprawach cywilnych - Rec (2002)10).

   Mediacja w sprawach o rozwód i o separację ma służyć pojednaniu lub próbie pojednania małżonków oraz znalezienia porozumienia w kwestiach ważnych dla dobra dziecka i rodziny.

   Wcześniejsze uregulowania związane z posiedzeniem pojednawczym nie zdały w praktyce egzaminu, gdyż cechowały się niską skutecznością w zakresie pojednania małżonków, prowadziły również do przewlekłości postępowania sądowego. Posiedzenia pojednawcze były obligatoryjnie wyznaczane nawet wówczas, gdy małżonkowie zgodnie wnosili o rozwiązanie ich związku oraz bez względu na wskazane przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego. Odstąpienie od obowiązku przeprowadzenia posiedzenia pojednawczego było możliwe jedynie wówczas, gdy stawiennictwo jednego z małżonków napotykało trudne do przezwyciężenia przeszkody.

   Obecnie sąd może skierować małżonków do mediacji, jeżeli uzna, że istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, nawet w okresie zawieszonego postępowania (art. 436 § 1 K.p.c.). Nie jest to jednak obligatoryjne, ocena sytuacji należy do sądu, natomiast o przystąpieniu do mediacji, z uwagi na zasadę dobrowolności, decydują strony.

   Do postępowania mediacyjnego w sprawach o rozwód i o separację stosuje się odpowiednio przepisy o mediacji. Oznacza to, że sąd może skierować strony do mediacji aż do zamknięcia pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawę, a na zgodny wniosek stron - także w toku całego postępowania (art. 436 § 2 K.p.c. w związku z art. 183⁸ § 1 K.p.c.).

   Wszczęcie postępowania mediacyjnego może nastąpić na podstawie umowy zawartej pomiędzy małżonkami, z inicjatywy strony wszczynającej postępowanie sądowe o rozwód czy separację (wniosek może być zawarty także w pozwie), bądź na mocy postanowienia sądu, w trakcie trwania postępowania sądowego.

   Istotne jest, że w tych sprawach sąd może skierować strony do mediacji na każdym etapie sprawy, natomiast posiedzenie pojednawcze było wyznaczane tylko na samym początku postępowania, przed pierwszą rozprawą i tylko jeden raz. Czas trwania mediacji jest ograniczony do jednego miesiąca (na wniosek stron może zostać przedłużony) i w sprawie może się odbyć kilka posiedzeń mediacyjnych.

   Wprawdzie w sprawie o rozwód i o separację nie można zawrzeć ugody, w której małżonkowie ustaliliby, że postanawiają rozwiązać swoje małżeństwo lub pozostawać w separacji, jednakże pewne modyfikacje w tym zakresie wprowadza przepis art. 4452 K.p.c. Dopuszcza on bowiem możliwość skierowania stron do mediacji w każdym stanie sprawy w celu uregulowania spornych kwestii dotyczących zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z małoletnimi dziećmi, a także spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w tym postępowaniu.

   Szczególny charakter i specyfika stosunków małżeńskich oraz rodzicielskich powoduje, że mediacja w tych sprawach powinna zmierzać przede wszystkim do pojednania małżonków, do zachowania w przyszłości poprawnych relacji pomiędzy nimi dla dobra ich małoletnich dzieci. Z doświadczenia mediatorów wynika, że podczas mediacji małżonkowie niekiedy po raz pierwszy mają możliwość konstruktywnej rozmowy i wysłuchania swoich argumentów.

   Kolejna nowelizacja ustawy Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 grudnia 2009 r., która weszła w życie w dniu 19 kwietnia 2010 r., w art. 436 § 4 K.p.c. wprowadziła szczególne wymogi w odniesieniu do mediatorów rodzinnych. Pozostawiono rozwiązanie, że mediatorem we wszystkich sprawach cywilnych, a więc też rodzinnych, może być osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych i korzystająca z pełni praw publicznych. W przypadku gdy strony nie uzgodniły osoby mediatora, to sąd kieruje je do stałego mediatora mającego wiedzę teoretyczną, w szczególności posiadającego wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych (art. 1832 § 1, art. 436 § 4 K.p.c.).

   Sprawy rodzinne, w szczególności rozwodowe, separacyjne, cechuje wysoki stopień skomplikowania z uwagi na silne emocje związane z rozstaniem, zaangażowanie w spór innych członków rodziny, konflikt lojalności małoletnich dzieci wobec rozstających się rodziców, stąd mediatorzy rodzinni powinni posiadać odpowiednie przygotowanie zawodowe, które umożliwi im zrozumienie istoty konfliktu małżeńskiego i rodzinnego. Nowe uregulowania prawne wychodzą temu naprzeciw.

   Postępowanie mediacyjne jest odformalizowane, mediator jako osoba neutralna i bezstronna wspiera strony w zawarciu porozumienia, ale nie narzuca im rozwiązania. Mediator w sprawach rozwodowych i separacyjnych ma większą możliwość pojednania małżonków bądź ich pogodzenia w spornych kwestiach dotyczących rodziny, nawiązania z nimi porozumienia. Rola sędziego, jako strażnika procedury sądowej, nie dawała możliwości głębszego zaangażowania w spór. Mediacja, inaczej niż wcześniejsze posiedzenie pojednawcze, odbywa się w warunkach bardziej komfortowych dla stron, przy tzw. okrągłym stole, a nie na sali sądowej.

   Są to niezaprzeczalne atuty mediacji w porównaniu do posiedzenia pojednawczego.

   Przyjąć zatem należy, że obowiązujące regulacje dotyczące mediacji w sprawach o rozwód i o separację w sposób należyty służą realizacji stawianych jej celów, mając na względzie umocnienie trwałości związku małżeńskiego i dobro małoletniego dziecka oraz rodziny. Z tego względu nie można zgodzić się z wyrażonym w zapytaniu poglądem, że występuje w nich ˝luka˝ prawna.

   W mojej ocenie mediacja nie jest w sposób wystarczający stosowana w sprawach o rozwód i o separację, pomimo tego że uregulowania prawne dają sądom taką możliwość. Niewielkie zainteresowanie mediacją w tych sprawach wykazują również strony postępowania sądowego, a zasada dobrowolności nie powinna stać temu na przeszkodzie. Główną przyczyną takiej niekorzystnej sytuacji jest niewystarczająca wiedza na temat mediacji i jej zalet, zarówno ze strony praktyków wymiaru sprawiedliwości jak i społeczeństwa.

   Konieczna jest zatem zmiana podejścia do metod rozwiązywania sporów rodzinnych i zwiększenie wiedzy o mediacji. W tym celu Ministerstwo Sprawiedliwości podejmuje działania propagujące polubowne rozwiązywanie sporów, stwarzające warunki do społecznej akceptacji mediacji oraz ułatwiające powszechny do niej dostęp.

   W ramach realizowanego od 2010 r. programu ˝Ułatwienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości˝, współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego, priorytet V: Dobre rządzenie Programu Operacyjnego ˝Kapitał ludzki˝ 2007-2013 prowadzona jest kampania edukacyjno-informacyjna pt. ˝Masz prawo do mediacji˝, kierowana do społeczeństwa, stron postępowania sądowego, a także zawodowych grup prawniczych, której celem jest m.in. upowszechnianie mediacji i jej szersze stosowanie dla rozwiązania konfliktów w sprawach rodzinnych. Materiały informacyjno-edukacyjne (broszury, ulotki, plakaty) udostępnione są w budynkach sądów, prokuratury, Policji, samorządów, ośrodków pomocy społecznej oraz organizacji pozarządowych, zajmujących się mediacją i innymi formami ADR. Materiały te dostępne są także na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości do ewentualnego pobrania.

   W 2011 r. Ministerstwo Sprawiedliwości będzie prowadzić dalsze działania popularyzujące mediację w formie spotów telewizyjnych, radiowych, poprzez Internet, outdoory, w środkach transportu publicznego (metro), a także poprzez media lokalne.

   W lipcu 2010 r. z inicjatywy Ministerstwa Sprawiedliwości utworzono w sądach powszechnych sieć koordynatorów ds. mediacji. Funkcja ta została powierzona osobom posiadającym wiedzę z zakresu metod ADR, w szczególności mediacji, oraz cieszącym się autorytetem wśród sędziów. Koordynatorzy mają być łącznikiem pomiędzy sędziami i mediatorami oraz pomiędzy sędziami i Ministerstwem Sprawiedliwości w zakresie popularyzacji i upowszechniania mediacji. Ważne jest wzajemne poznanie środowiska mediatorów z sędziami i zbudowanie zaufania do mediatorów, ich fachowości i kwalifikacji, co może zachęcić sędziów do korzystania z tej procedury.

   Ministerstwo Sprawiedliwości planuje także przeprowadzenie szkoleń koordynatorów ds. mediacji z zakresu zarządzania zespołem ludzkim, komunikacji, współpracy z mediatorami pt.: ˝Zarządzanie i organizacja mediacjami sądowymi˝. Planowane są również szkolenia z zakresu mediacji dla sędziów, mediatorów i pracowników punktów obsługi interesanta.

   Wyrażam nadzieję, że działania te zachęcą strony postępowań sądowych oraz sędziów i przedstawicieli korporacji prawniczych do korzystania z alternatywnych metod rozwiązywania sporów, w szczególności w sprawach rodzinnych, o rozwód i o separację.

   Jednocześnie informuję, że w Ministerstwie Sprawiedliwości nie były prowadzone badania odnośnie do skuteczności posiedzeń pojednawczych, a także nie są gromadzone dane statystyczne dotyczące ilości spraw o rozwód i o separację, w których strony zostały skierowane do mediacji.

   Poniżej przedstawiam natomiast dane statystyczne dotyczące wpływu spraw o rozwód i o separację oraz ilości spraw zakończonych prawomocnym orzeczeniem w latach 2005-I półrocze 2010. Dane statystyczne za cały rok 2010 będą dostępne pod koniec I kwartału 2011 r.

   Liczba spraw, które wpłynęły do sądów:

   - w roku 2005: 101 390 o rozwód i 19 142 o separację,

   - w roku 2006: 88 148 o rozwód i 10 454 o separację,

   - w roku 2007: 95 220 o rozwód i 8534 o separację,

   - w roku 2008: 97 075 o rozwód i 7397 o separację,

   - w roku 2009: 93 828 o rozwód i 6313 o separację,

   - w I półroczu roku 2010: 45 372 o rozwód i 2836 o separację.

   Liczba spraw, w których orzeczono rozwód i separację:

   - w roku 2005: 74 198 rozwodów i 12 726 separacji,

   - w roku 2006: 71 677 rozwodów i 7931 separacji,

   - w roku 2007: 70 287 rozwodów i 5599 separacji,

   - w roku 2008: 70 002 rozwodów i 4857 separacji,

   - w roku 2009: 69 735 rozwodów i 3808 separacji,

   - w I półroczu roku 2010: 35 122 rozwodów i 1767 separacji.

   Pragnę zapewnić Pana Marszałka, że upowszechnianie mediacji i innych metod ADR jest jednym z priorytetowych zadań Ministerstwa Sprawiedliwości. Zadania z tego zakresu zostały także wpisane do strategii ˝Sprawne państwo˝ oraz zaliczone do programu ˝Skuteczny wymiar sprawiedliwości - działania Ministerstwa Sprawiedliwości na 500 dni˝ ogłoszonego 9 sierpnia 2010 r.

   Z poważaniem

   Podsekretarz stanu

   Igor Dzialuk

   Warszawa, dnia 1 marca 2011 r.