VI kadencja

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra -

na interpelację nr 11810

w sprawie zachowku uregulowanego w Kodeksie cywilnym

   Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację pana posła Jana Kamińskiego przekazaną przy piśmie Pana Marszałka z dnia 1 października 2009 r., nr SPS-023-11810/09, w sprawie przepisów dotyczących zachowku, uprzejmie wyjaśniam, co następuje.

   1. Do podstawowych założeń prawa spadkowego należy ochrona praw majątkowych najbliższej rodziny zmarłego, która znajduje wyraz m.in. w instytucji zachowku zapewniającej osobom wskazanym w ustawie określoną korzyść ze spadku nawet wbrew woli zmarłego. Zachowek zapewnia ochronę interesów osób najbliższych spadkodawcy przed skutkami dokonanych przez niego rozrządzeń w ramach przysługującej mu swobody testowania oraz poczynionych za życia darowizn.

   Na podstawie art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. W sytuacji, gdy uprawniony do zachowku w chwili otwarcia spadku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy, wysokość zachowku wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Dla pozostałych uprawnionych do zachowku jego wysokość wynosi połowę udziału spadkowego, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli osoby uprawnione nie otrzymają należnego im zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje im przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 K.c.).

   2. Orzecznictwo i praktyka sądowa wykształciły mechanizmy, dzięki którym można korygować reguły wynikające z przepisów o zachowku i zapobiegać powstawaniu sytuacji, które mogłyby u spadkobierców rodzić poczucie niesprawiedliwości w związku z koniecznością uiszczenia zachowku. W orzeczeniu z dnia 19 maja 1981 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy ze względu na nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 Kodeksu cywilnego) - III CZP 18/81, OSN 1981, Nr 12, poz. 228. Również w wyroku z dnia 7 kwietnia 2004 r. Sąd Najwyższy uznał, że do spadkowych praw podmiotowych można zastosować art. 5 K.c. (IV CK 215/03, Biuletyn Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2004, nr 11, s. 40). Stanowisko Sądu Najwyższego zostało zaakceptowane przez doktrynę (zob. M. Pazdan, Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2003, s. 864, uwaga 24. do art. 991; T. Justyński, Glosa do wyroku SN z 7 kwietnia 2004 r., ˝Państwo i Prawo˝ 2005, z. 6, s. 111 i nn.).

   W Kodeksie cywilnym znajdują się regulacje umożliwiające obniżenie zachowku, jeżeli w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne (art. 216 w zw. z art. 1082 K.c.). Jedną z okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku jest sytuacja osobista i majątkowa zainteresowanych podmiotów (uprawnionego do zachowku i zobowiązanego do jego zapłaty).

   Odpowiadając na pytanie dotyczące przyznania zachowku małżonkowi i zstępnym w przypadku przekazania majątku rodzicom, którzy wcześniej przekazali ten majątek na podstawie umowy dożywocia, należy stwierdzić, że obowiązujące przepisy przewidują taką możliwość. Na podstawie 991 K.c. zachowek przysługuje m.in. małżonkowi oraz zstępnym. Pozbawienie małżonka oraz zstępnych prawa do zachowku jest możliwe poprzez ich wydziedziczenie. Stosownie do art. 1008 K.c. spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci lub uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

   3. Propozycja przyznania zobowiązanemu z tytułu zachowku pełnej swobody w wyborze sposobu realizacji roszczenia o zachowek (pieniądze lub część aktywów spadku) nie wydaje się zasadna. Takie rozwiązanie naruszałoby jedno z podstawowych założeń polskiego prawa spadkowego, tj. utrzymanie jedności spadku (w tym także wchodzących w jego skład przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych). W ustawodawstwie polskim zrezygnowano z konkurencyjnego względem zachowku systemu rezerwy, który z założenia narusza jedność spadku. Ponadto dopuszczenie do tego, aby spadkobierca decydował o sposobie realizacji roszczenia o zachowek prowadziłoby do naruszenia swobody testowania. Podział aktywów spadku odbywałby się bowiem wbrew woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie, w którym najczęściej świadomie pomija on osoby uprawnione do zachowku.

   Natomiast do rozważenia pozostaje przyjęcie rozwiązania polegającego na tym, iż w procesie o zachowek sąd, na wniosek pozwanego spadkobiercy, po rozważeniu interesów stron, mógłby zamiast świadczenia pieniężnego zasądzić świadczenie in natura na rzecz uprawnionego do zachowku. Kwestia możliwości wprowadzenia powyższego rozwiązania do polskiego prawa spadkowego zostanie rozważona przez działającą przy ministrze sprawiedliwości Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego.

   Z wyrazami szacunku

   Podsekretarz stanu

   Zbigniew Wrona

   Warszawa, dnia 19 października 2009 r.