V kadencja

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra -

na interpelację nr 4644

w sprawie potrzeby nowelizacji ustawy Kodeks postępowania karnego w zakresie art. 60 § 1 K.p.k. w związku z przestępstwami określonymi w rozdziale XXVI K.k

   Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację Pana Posła Józefa Rojka w sprawie potrzeby nowelizacji ustawy Kodeks postępowania karnego w zakresie art. 60 § 1 w związku z przestępstwami określonymi w rozdziale XXVI Kodeksu karnego uprzejmie przedstawiam co następuje.

   Polski proces karny, jakkolwiek zawiera elementy kontradyktoryjności, oparty jest na zasadzie prawdy materialnej. W tak ukształtowanym modelu postępowania prokurator pełni podwójną funkcję. Jest on bowiem zasadniczym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami. Prokurator jest również rzecznikiem interesu społecznego zobligowanym i upoważnionym do podejmowania czynności zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Obydwie te funkcje prokurator realizuje w całym postępowaniu karnym: w postępowaniu przygotowawczym jako organ prowadzący lub nadzorujący to postępowanie oraz w postępowaniu sądowym jako strona będąca oskarżycielem publicznym.

   Organy prowadzące postępowanie karne, w tym prokurator, są obowiązane realizować cele tego postępowania określone w art. 2 Kodeksu postępowania karnego. Jednym z tych celów jest natomiast uwzględnienie w postępowaniu prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego (art. 2 pkt 2 k.p.k.).

   Przedstawione zasady postępowania obowiązują również wówczas, gdy pokrzywdzonym przestępstwem jest małoletni.

   Przepis art. 51 § 2 k.p.k. stanowiący, że w przypadku gdy pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pozostaje, nadaje przedstawicielowi ustawowemu lub opiekunowi uprawnienie do działania, nie zaś obowiązek działania w zastępstwie pokrzywdzonego.

   Zważyć na to bowiem należy, że w postępowaniu karnym, w sprawach z oskarżenia publicznego, pokrzywdzony może, lecz nie musi podejmować działań jako strona dla ochrony swojego interesu prawnego. W postępowaniu przygotowawczym uprawnienia pokrzywdzonego to przede wszystkim: prawo do przeglądania akt, prawo do udziału w czynnościach, prawo do składania wniosków dowodowych, w końcu prawo do otrzymania orzeczenia, jeżeli przepis przewiduje doręczenie takiego orzeczenia stronom oraz prawo do złożenia środka odwoławczego od tego orzeczenia. W postępowaniu sądowym w sprawach z oskarżenia publicznego pokrzywdzony uczestniczy czynnie jako strona tylko wówczas, gdy na swój wniosek zostanie dopuszczony do udziału w tym postępowaniu jako oskarżyciel posiłkowy lub jako powód cywilny.

   Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece z rozdziału XXVI Kodeksu karnego, których dotyczy postulat Pana Posła Józefa Rojka, aby małoletniego pokrzywdzonego w tych sprawach reprezentował prokurator, są w zasadzie przestępstwami z oskarżenia publicznego. Zatem to prokurator lub Policja są zobligowani do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia takiego przestępstwa i uwzględnienia w tym postępowaniu prawnie chronionych interesów małoletniego pokrzywdzonego.

   Z omawianej grupy przestępstw jedynie przestępstwo uporczywej niealimentacji (art. 209 k.k.) jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego.

   Jeżeli przestępstwem tym jest pokrzywdzony małoletni, to organ ścigania jest zobligowany do pouczenia uprawnionego, w tym wypadku przedstawiciela ustawowego lub stałego opiekuna, o prawie złożenia wniosku o ściganie. Może oczywiście dojść do sytuacji, w której przedstawiciel lub opiekun odmówi złożenia wniosku o ściganie albo takiej, w której sprawcą przestępstwa niealimentacji jest jedyny przedstawiciel ustawowy lub opiekun małoletniego. Taki stan faktyczny nie uniemożliwia jednak ścigania. Zważyć bowiem należy, że przestępstwo z art. 209 k.k. jest popełnione wówczas, jeżeli uporczywe uchylanie się od obowiązku łożenia na utrzymanie osoby wywołuje skutek w postaci narażenia tej osoby na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, a podmiotem uprawnionym do złożenia wniosku o ściganie są również organ pomocy społecznej, świadczenia rodzinnego albo zaliczki alimentacyjnej.

   W postępowaniu sądowym natomiast prokurator, na zasadzie art. 64 k.p.k., zawsze kiedy wymaga tego interes społeczny powinien wytoczyć powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego lub poprzeć już wniesione powództwo.

   W tej sytuacji, jak się wydaje, obowiązujące przepisy realizują zgłoszony przez Pana Posła Józefa Rojka postulat, aby prokurator czuwał nad przebiegiem postępowania i działał w interesie małoletniego pokrzywdzonego. Nadawanie prokuratorowi obowiązku podejmowania dalej idących działań na rzecz małoletniego pokrzywdzonego nie jest uprawnione, bowiem naruszałoby to równowagę stron procesowych (tzw. zasadę równości broni w postępowaniu karnym) i zakłócałoby wykonywanie przez prokuratora funkcji rzecznika interesu społecznego.

   Odnosząc się do drugiego z podniesionych w interpelacji problemów, a mianowicie zaangażowania prokuratora w ściganie przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego, wskazać należy co następuje.

   Istotą czynów stanowiących przestępstwo jest to, że zawierają one nośnik społecznej szkodliwości. Zachowanie, które wypełnia znamiona opisane w przepisie karnym, lecz nie jest społecznie szkodliwe, przestępstwa nie stanowi. Stopień społecznej szkodliwości poszczególnych czynów jest różny i zależy między innymi od rodzaju czynu.

   Ustawodawca ściganiem publicznym objął te zachowania, które z uwagi na rodzaj przestępstwa zawierają wyższy stopień społecznej szkodliwości, przejawiający się tym, że naruszają nie tylko dobro chronione osoby, ale również interes społeczny. Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego najczęściej godzą tylko w interes osoby tym przestępstwem naruszony. Dlatego ustawodawca ściganie tej drugiej kategorii przestępstw pozostawił inicjatywie pokrzywdzonego. Może jednak zachodzić wypadek, kiedy czyn zakwalifikowany przez ustawodawcę jako przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, narusza również interes społeczny. Wówczas, zgodnie z art. 60 § 1 k.p.k., prokurator ma obowiązek wszcząć i prowadzić postępowanie o taki czyn albo włączyć się do postępowania już w toku. Oczywiście okoliczność naruszenia interesu społecznego przez czyn ścigany z oskarżenia prywatnego jest okolicznością ocenną. Stąd mogą zachodzić wątpliwości, o których mowa w interpelacji, czy w każdym przypadku ustalenie braku interesu społecznego w ściganiu z urzędu przestępstwa z oskarżenia prywatnego, które legło u podstaw odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przez prokuratora albo odstąpienia prokuratora od oskarżenia, jest ustaleniem prawidłowym.

   Kontrola prawidłowości orzeczenia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania wobec braku interesu społecznego w ściganiu z urzędu przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego może jednak nastąpić wyłącznie w trybie instancyjnym, uruchomionym na skutek zażalenia złożonego na takie orzeczenie.

   Badanie istnienia interesu społecznego następuje bowiem w oparciu o okoliczności konkretnego czynu, przy czym przesłanka nieporadności pokrzywdzonego spowodowana uzależnieniem od sprawcy może być jedną z okoliczności przemawiających za tym, że prokurator podejmuje ściganie, by chronić naruszone dobra pokrzywdzonego.

   Z uszanowaniem

   Podsekretarz stanu

   Andrzej Kryże

   Warszawa, dnia 23 października 2006 r.