V kadencja

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra -

na interpelację nr 5974

w sprawie możliwości wprowadzenia rozwiązań legislacyjnych zwiększających odpowiedzialność rodziców za pozaprawne zachowania własnych dzieci

   Szanowny Panie Marszałku! W nawiązaniu do przedstawionej przy piśmie z dnia 9 stycznia 2007 r., nr SPS-023-5974/07, interpelacji posła Witolda Bałażaka w sprawie możliwości wprowadzenia rozwiązań legislacyjnych zwiększających odpowiedzialność rodziców za pozaprawne zachowania własnych dzieci uprzejmie przedstawiam, co następuje.

   1. Odnosząc się do zagadnień poruszonych w punktach 1, 2, 4 i 5 interpelacji, należy zauważyć, że w systemie polskiego prawa cywilnego odpowiedzialność za dzieci oparta jest na zasadzie winy w nadzorze.

   Przepis art. 427 Kodeksu cywilnego stanowi: ˝Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczyni zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis ten stosuje się również do osób wykonywających bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można˝.

   Do kręgu osób, którym nie można przypisać winy, należą małoletni poniżej 13. roku życia. W stosunku do małoletnich powyżej tej granicy wieku wchodzi w grę własna odpowiedzialność z art. 415 Kodeksu cywilnego, co w zasadzie wyłącza odpowiedzialność sprawujących nadzór na podstawie art. 427 Kodeksu cywilnego, zakładającego domniemanie winy w nadzorze (tak: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I pod redakcją K. Pietrzykowskiego, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1997, s. 824-827).

   Nie wyłącza to jednak odpowiedzialności rodziców (lub innych osób zobowiązanych do nadzoru) za własne ich zachowania polegające na zawinionym niedopełnieniu obowiązku nadzoru także w stosunku do dzieci powyżej 13. roku życia (art. 415 k.c.). W takim przypadku odpowiedzialność rodziców i dzieci jest solidarna. Pogląd taki prezentował Sąd Najwyższy na tle analogicznej regulacji Kodeksu zobowiązań (orz. SN z 20 czerwca 1959 r., OSP 1960, poz. 194, z glosą A. Ohanowicza).

   Rodzice mają obowiązek nadzoru nad swymi małoletnimi dziećmi, także tymi, które ukończyły 13. rok życia.

   Obowiązek nadzoru nakładają na rodziców przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego regulujące zasady wykonywania władzy rodzicielskiej (art. 92 i nast.).

   Wynika z nich, że władza rodzicielska obejmuje obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka i powinna być wykonywana tak, jak wymagają tego dobro dziecka i interes społeczny.

   Nie budzi wątpliwości, że działalność wychowawcza rodziców ma wpływ na zachowanie się dziecka. Oznacza to, że rodzice - w ramach procesu wychowawczego - mogą zapobiegać wyrządzaniu szkód osobom trzecim poprzez odpowiednie stosowanie pouczeń, zaleceń czy zakazów.

   Na gruncie obecnie obowiązujących przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest możliwe dokonanie oceny postępowania rodziców, a zwłaszcza to, czy kierowanie dzieckiem obejmuje regulowanie jego trybu życia, kontrolowanie, w jakim przebywa ono towarzystwie, jak spędza czas, wreszcie pilnowanie, aby dziecko należycie wypełniało swoje obowiązki (tak: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz pod redakcją Kazimierza Piaseckiego, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2006 r., s. 635 i nast.).

   Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zakres obowiązku nadzoru determinowany jest in concreto, tj. musi być dostosowany do okoliczności (np. wieku dziecka pozostającego pod nadzorem, stopnia jego rozwoju i osobowości, sytuacji, w jakiej sprawowany jest nadzór i rodzaju zagrożeń).

   Zaniedbywanie przez rodziców ich obowiązków względem dziecka uzasadnia wydanie zarządzeń przewidzianych w art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (ograniczenie władzy rodzicielskiej) bądź pozbawienie władzy rodzicielskiej, gdy zaniedbanie ma charakter rażący.

   Poruszona w interpelacji kwestia, dotycząca zwiększenia odpowiedzialności rodziców za pozaprawne zachowania własnych dzieci, na gruncie prawa cywilnego mogłaby być rozpatrywana w aspekcie zmiany zasady odpowiedzialności określonej w art. 427 Kodeksu cywilnego, opartej na zasadzie winy, na odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej pod redakcją Zbigniewa Radwańskiego. Oficyna Wydawnicza Ministerstwa Sprawiedliwości. Warszawa 2006 r., s. 147).

   Zagadnienie to zostało objęte założeniami do nowego Kodeksu cywilnego. Prace nad jego projektem zostały już podjęte przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego.

   Na gruncie prawa karnego już na wstępie należy zauważyć, że art. 1 § 1 Kodeksu karnego stanowi, iż odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.

   Przepis ten określa podstawowe zasady odpowiedzialności karnej. Użycie w nim sformułowania, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony, wyklucza w sposób niedopuszczający wyjątku, by odpowiedzialności tej mógł podlegać kto inny.

   Zatem na gruncie prawa karnego nie jest możliwe przypisanie komuś odpowiedzialności za czyny przez niego niepopełnione.

   Odnosząc powyższe argumenty do pytania zawartego w pkt 1 interpelacji, należy stwierdzić, iż polskie prawo karne nie zna rozwiązań ustanawiających odpowiedzialność rodziców za niezgodne z prawem czyny popełnione przez ich dzieci, jak również nie istnieje możliwość (bez zmiany pryncypiów określonych w art. 1 Kodeksu karnego) ˝wprowadzenia rozwiązań prawnych zwiększających odpowiedzialność rodziców za niezgodne z prawem czyny popełnione przez ich dzieci˝.

   Jeżeli nieletni odpowiada za czyn karalny na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, sąd może obciążyć rodziców kosztami postępowania, jak też zobowiązać ich do określonego zachowania lub naprawienia szkody wyrządzonej przez ich dziecko.

   Jak się wydaje, przedstawione rozwiązania zapewniają stosowną odpowiedzialność rodziców za czyny ich dzieci.

   Poniżej przedstawione (w pkt 2) rozwiązania w niektórych krajach Europy i w USA nie odbiegają w sposób istotny od rozwiązań polskich.

   2. Odpowiadając na pytanie zawarte w pkt 3 interpelacji, przedstawiam informację dotyczącą rozwiązań prawnych funkcjonujących w ustawodawstwach niektórych innych państw w zakresie odpowiedzialności rodziców za niezgodne z prawem działania ich dzieci.

   Francuski kodeks cywilny w art. 1384 zawiera odpowiednik art. 427 polskiego Kodeksu cywilnego zobowiązujący rodziców, wykonujących władzę rodzicielską, do naprawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym popełnionym przez ich dzieci, chyba że rodzice nie mogli przeszkodzić w wystąpieniu zdarzenia wyrządzającego szkodę. Również przepisy art. 378-381 francuskiego kodeksu cywilnego przewidują możliwość pozbawienia rodziców całkowitego lub częściowego wykonywania władzy rodzicielskiej, jeżeli w sposób oczywisty narazili swoje dziecko na niebezpieczeństwo utraty zdrowia lub demoralizację poprzez niewłaściwe ich traktowanie, stałe i nadmierne używanie napojów alkoholowych lub narkotyków, złe prowadzenie się lub zachowanie przestępcze. Pozbawienie władzy rodzicielskiej następuje również w sytuacji, kiedy rodzice zostali skazani za popełnienie wspólnie z dzieckiem przestępstwa.

   We francuskim kodeksie karnym przewidziane są zarówno kary pozbawienia wolności, jak również wysokie kary pieniężne dla osób wykonujących władzę rodzicielską za niewykonywanie, bez usprawiedliwionej przyczyny, ich obowiązków, jeżeli w wyniku tych zaniedbań małoletni dopuszcza się czynu zabronionego.

   W Niemczech odpowiedzialność cywilnoprawną rodziców za czyny niedozwolone ich dzieci wywodzi się z § 832 niemieckiego kodeksu cywilnego (Bürgerliches Gesetzbuch, w skrócie BGB). Rodzice co do zasady odpowiadają za szkody wyrządzone przez swoje małoletnie dzieci, chyba że udowodnią, iż uczynili zadość swojemu obowiązkowi nadzoru (Aufsichtspflicht).

   Co do zakresu i treści tego obowiązku nadzoru istnieje bogate orzecznictwo sądowe. Niemiecki Sąd Najwyższy (Bundesgerichtshof) uznaje, że zakres wymaganego nadzoru zależy od wieku oraz charakteru dziecka i stopnia przewidywalności i jego zachowania.

   Odpowiedzialność rodzica za naruszenie obowiązku nadzoru jest w prawie niemieckim uzależniona od istnienia tzw. zdolności deliktowej jego dziecka, określonej w § 828 BGB. Reformą prawa cywilnego z 2002 r. ustawodawca niemiecki wprowadził do § 828 BGB nowy ust. 2, który dodatkowo obniżył zdolność deliktową dzieci uczestniczących w ruchu drogowym. Przepis ten brzmi obecnie następująco: ˝§ 828 (1) Kto nie ukończył siódmego roku życia, nie odpowiada za szkodę, wyrządzoną drugiemu. (2) Kto ukończył siódmy rok życia, lecz nie ma ukończonych lat dziesięciu, nie odpowiada za szkodę, którą wyrządził drugiemu w wypadku pojazdu samochodowego, kolejki szynowej lub linowej. Powyższe nie obowiązuje, jeśli naruszenie zostało spowodowane rozmyślnie. (3) Kto nie ukończył jeszcze osiemnastego roku życia, a jego odpowiedzialność nie jest wyłączona na podstawie ust. 1 lub ust. 2, nie odpowiada za szkodę, wyrządzoną drugiemu, jeśli popełniając czyn, który szkodę spowodował, nie miał rozeznania potrzebnego do poznania odpowiedzialności˝.

   Odpowiedzialność karną rodziców w szczególnych przypadkach przewiduje § 171 niemieckiego kodeksu karnego (Strafgesetzbuch), który stanowi: ˝kto rażąco narusza swój obowiązek opieki lub wychowania wobec osoby poniżej szesnastego roku życia i przez to naraża ją na niebezpieczeństwo znacznej szkody w jej rozwoju psychicznym bądź fizycznym, na prowadzenie kryminalnego trybu życia lub na uprawianie prostytucji, podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech lub grzywnie˝.

   Nieco odmiennie uregulowana jest odpowiedzialność rodziców za bezprawne zachowania dzieci w Austrii.

   Zgodnie z austriackim kodeksem cywilnym (˝Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch˝, w skrócie ABGB) rodzice winni opiekować się małoletnim dzieckiem i je wychowywać (§ 144), a opieka obejmuje też bezpośredni nadzór (§ 146). Małoletnie dziecko ma obowiązek stosowania się do poleceń rodziców, a rodzice przy wydawaniu poleceń winni uwzględniać wiek, rozwój i osobowość dziecka, przy czym niedozwolone jest stosowanie przemocy fizycznej bądź psychicznej (§ 146a ABGB). Zgodnie z § 153 w zw. z § 21 ust. 2 ABGB dziecko osiąga zdolność deliktową dopiero w wieku 14 lat i - co do zasady - dopiero wtedy ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą za swoje czyny. Jednakże w prawie austriackim istnieje samoistna odpowiedzialność rodziców z tytułu naruszenia obowiązku nadzoru uregulowana w § 1308-1309 ABGB, dla której zaistnienia nie jest konieczne, by dziecko posiadało zdolność deliktową.

   Podstawę odpowiedzialności karnej rodziców w Austrii może stanowić § 199 austriackiego kodeksu karnego (˝Strafgesetzbuch˝) przewidujący, że ˝kto rażąco zaniedbuje ciążący na nim na podstawie ustawy obowiązek opieki, wychowania lub nadzoru osoby niepełnoletniej i przez to spowoduje, nawet tylko nieumyślnie, jej demoralizację, podlega karze pozbawienia wolności do sześciu miesięcy lub grzywnie do 360 stawek dziennych.

   W Wielkiej Brytanii w doktrynie brytyjskiego common law rodzice nie są odpowiedzialni za czyny niedozwolone (torts), ale mogą być odpowiedzialni za niedochowanie staranności w dozorze lub wychowaniu małych dzieci, gdy to właśnie ten czynnik doprowadził do spowodowania szkody u osób trzecich. Rodzice mogą być odpowiedzialni za czyny dzieci starszych, jeśli działały one z polecenia rodziców lub w ich zastępstwie.

   Ustawa z 1998 r. Crime and Disorder Act (CDA) wprowadziła instytucję specyficznych orzeczeń sądowych:

   - parenting orders - zobowiązujące rodziców lub opiekunów dzieci poniżej 16 lat do podporządkowania się wymaganiom sądu mającym na celu przeciwdziałanie popełnianiu przestępstw przez dzieci (section 8(4) of CDA);

   - child safety order - zobowiązujące rodziców do uczęszczania na specjalne kursy mające na celu podniesienie kwalifikacji do sprawowania władzy rodzicielskiej;

   - anti-social behaviour order i sex offender order - zobowiązujące rodziców dzieci, które dopuściły się przestępstw seksualnych lub przestępstw przeciwko porządkowi publicznemu do podjęcia działań zapobiegających popełnianiu takich przestępstw.

   W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w większości stanów rodzice ponoszą odpowiedzialność cywilną za wszystkie czyny swoich dzieci popełnione umyślnie, których skutkiem jest szkoda na mieniu (parental liability). Odpowiedzialność ta powstaje wraz z osiągnięciem przez dziecko 8.-10. roku życia i trwa aż do osiągnięcia pełnoletności (zwykle jest to wiek 18 lat, w kilku stanach - 19 lub 21 lat).

   Choć niektóre stany przewidują także odpowiedzialność karną rodziców za czyny przestępcze dzieci, to większość przewiduje bardziej liberalny standard odpowiedzialności. Przykładowo Kansas, Michigan i Texas wymagają od rodziców uczestnictwa w przesłuchaniach dzieci i przyjęcie na siebie kary porządkowej (contempt charges).

   Ustawodawstwa Alabamy, Kansas, Kentucky i Zachodniej Wirginii wymagają pokrycia przez rodziców kosztów postępowania sądowego.

   Floryda, Idaho, Indiana, Północna Karolina i Virginia wymagają od rodziców pokrycia kosztów poniesionych przez państwo w zakresie utrzymania dzieci objętych resocjalizacją w stanowych instytucjach powołanych do tego celu.

   Z wyrazami szacunku i ukłonami

   Podsekretarz stanu

   Andrzej Duda

   Warszawa, dnia 6 lutego 2007 r.