V kadencja
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej - z upoważnienia ministra -
na interpelację nr 3434
w sprawie praw pracowniczych osób pracujących w formie samozatrudnienia
Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację Pana Posła Michała Tobera, przysłaną przy piśmie z dnia 29 czerwca 2006 r. r., znak SPS-023-3434/06, w sprawie praw pracowniczych osób pracujących w formie samozatrudnienia uprzejmie wyjaśniam, co następuje:
Pojęcie ˝samozatrudnienie˝ nie zostało zdefiniowane w przepisach prawa. Przyjąć jednak należy, że w najszerszym znaczeniu zjawisko to obejmuje praktykę współpracy między podmiotami gospodarczymi, w ramach której jednym z partnerów jest osoba fizyczna prowadząca firmę jednoosobową i osobiście wykonująca zadania (usługi) na rzecz drugiego partnera zawartej umowy o współpracy. Jest to zjawisko ze sfery działalności gospodarczej, profesjonalnego obrotu gospodarczego, w ramach którego należy dostrzegać występowanie wielu postaci samozatrudnienia, których podłożem jest realizacja zróżnicowanych celów gospodarczych i osobistych oraz interesów stron zainteresowanych zawarciem umowy o współpracy.
W praktyce jednak bardzo często samozatrudnienie występuje jako alternatywa wykonywania pracy najemnej w ramach zatrudnienia pracowniczego. W tej postaci samozatrudnienie, mimo że samozatrudniony występuje jako podmiot prowadzący działalność gospodarczą, nie jest synonimem prowadzenia działalności gospodarczej. Działalność gospodarcza polega bowiem na tym, że przedsiębiorca dobrowolnie podejmuje określony rodzaj działalności wytwórczej czy usługowej i występuje na rynku na równych prawach z innymi podmiotami prowadzącymi taką działalność. Natomiast samozatrudniony rozpoczyna działalność gospodarczą nie dobrowolnie, tylko dlatego że nie może podjąć lub kontynuować świadczenia pracy w ramach zatrudnienia pracowniczego. Z reguły osoba samozatrudniona jest firmą jednoosobową, tworzoną przez kandydata do pracy lub uprzednio zwolnionego pracownika, z inicjatywy pracodawcy i wyłącznie w celu realizacji potrzeb jego firmy. Charakterystyczne dla takiego samozatrudnienia jest osobiste wykonywanie pracy przez samozatrudnionego, najczęściej tych samych zadań, które były przedmiotem umowy o pracę.
Według Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności w IV kwartale 2005 r. liczba pracujących na własny rachunek poza rolnictwem, niebędących pracodawcami (jednoosobowych przedsiębiorstw tzw. samozatrudnionych), wyniosła około 836 000 osób.
Brakuje jednak danych statystycznych wskazujących, ile osób prowadzących działalność jednoosobowo prowadzi ją zgodnie z zasadą swobody działalności gospodarczej, a ile prowadzi ją w warunkach przymusu ekonomicznego - na rzecz jednego podmiotu i w sposób od niego zależny.
Uprzejmie informuję, że w obecnym stanie prawnym istnieją regulacje umożliwiające zapobieganie naruszaniu prawa przez pracodawców przy powierzaniu pracy w warunkach samozatrudnienia. W tym celu wprowadzono do Kodeksu pracy przepis zawierający przesłanki wskazujące o nawiązaniu stosunku pracy, stanowiąc jednocześnie, że każde zatrudnienie spełniające te kryteria, niezależnie od nazwy umowy, na podstawie której jest świadczone, jest zatrudnieniem pracowniczym (art. 22 § 1 Kodeksu pracy). Zgodnie z tymi przepisami nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków zatrudnienia charakterystycznych dla stosunku pracy.
Ponadto w myśl art. 281 Kodeksu pracy zawarcie umowy cywilnoprawnej w warunkach, w których zgodnie z art. 22 K.p. powinna być zawarta umowa o pracę, stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika zagrożone karą grzywny.
Tej zmianie przepisów kodeksowych towarzyszyły także odpowiednie zmiany przepisów o Państwowej Inspekcji Pracy przyznające inspektorom pracy prawo występowania z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy w przypadkach fikcyjnie zawieranych umów cywilnych.
Pragnę podkreślić, iż w obowiązującym stanie prawnym Minister Pracy i Polityki Społecznej nie ma odpowiednich kompetencji ustawowych ani nie dysponuje instrumentami prawnymi umożliwiającymi bezpośrednie oddziaływanie na stosowanie prawa pracy w praktyce, także w przypadkach drastycznych naruszeń przez pracodawców obowiązujących w tym zakresie przepisów. Instytucją ustawowo powołaną do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy w zakładach pracy jest Państwowa Inspekcja Pracy. Zgodnie z przepisami art. 2 ustawy z dnia 6 marca 1981 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz.1362, ze zm.) Inspekcja podlega Sejmowi RP, a nadzór nad nią, w zakresie określonym ustawą, sprawuje Rada Ochrony Pracy.
Jak wynika z informacji uzyskanych od Głównego Inspektora Pracy, Państwowa Inspekcja Pracy od kilku lat obserwuje niepokojące zjawisko ˝ucieczki od stosunku pracy˝, polegające między innymi na zastępowaniu dotychczasowych umów o pracę indywidualną działalnością gospodarczą prowadzoną przez byłych pracowników, ale w praktyce wykonujących te same czynności co uprzednio, nierzadko z wykorzystaniem sprzętu byłego pracodawcy. Działanie to, podyktowane potrzebą zmniejszenia kosztów pracy, jest wymuszane na dotychczasowych pracownikach przez pracodawców. Zjawisko tzw. wymuszonego samozatrudnienia jest coraz częściej spotykane zwłaszcza w budownictwie, transporcie, przemyśle, ochronie zdrowia czy oświacie. W takich przypadkach nowo powstały jednoosobowy ˝podmiot gospodarczy˝ jest pozbawiany wszystkich uprawnień ochronnych, wynikających z zatrudnienia w formule stosunku pracy.
W wyniku działań nadzorczo-kontrolnych przeprowadzonych w 2005 r. inspektorzy pracy wystosowali do pracodawców 4904 wnioski w wystąpieniach o potwierdzenie zawarcia umowy o pracę z 31 499 osobami, przeciwko 569 osobom skierowano wnioski o ukaranie do sądów grodzkich, natomiast 1368 osób ukarano mandatami na łączną kwotę 916 378 zł (średnio 670 zł na jeden mandat). W wyniku realizacji wniosków zawartych w wystąpieniach zostało potwierdzone istnienie stosunku pracy 16 718 osób będących stronami umów cywilnoprawnych lub pracujących bez żadnej umowy (53% osób objętych wnioskami).
Korzystając natomiast z kompetencji przewidzianej w art. 631 K.p.c., zgodnie z którym w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy inspektorzy pracy mogą wytaczać powództwa na rzecz obywateli, a także wstępować, za zgodą powoda, do postępowania w tych sprawach w każdym jego stadium, w 2005 r. ustalono istnienie stosunku pracy 130 pracowników w wyniku uwzględnienia przez sądy 94 powództw inspektorów pracy oraz 25 ugód zawartych przed sądem pracy.
Ponadto pragnę poinformować, iż z inicjatywy Prezydenta RP trwają obecnie prace legislacyjne nad zmianą przepisów ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy zmierzające do zaostrzenia sankcji z tytułu naruszenia przepisów prawa pracy i zwiększające skuteczność działań podejmowanych przez inspektorów pracy.
Z wyrazami szacunku
Podsekretarz stanu
Bogdan Socha
Warszawa, dnia 24 lipca 2006 r.