V kadencja

Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi - z upoważnienia ministra -

na interpelację nr 3896

w sprawie ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw ograniczającej grono osób uprawnionych do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej

   Odpowiadając na pismo z dnia 3 sierpnia 2006 r., znak: SPS-023-3896/06, dotyczące interpelacji posła Tadeusza Sławeckiego w sprawie ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw ograniczającej grono osób uprawnionych do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej, uprzejmie wyjaśniam, co następuje.

   Zgodnie z ustawą z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25, z późn. zm.) po zmianach wprowadzonych ww. ustawą z dnia 2 kwietnia 2004 r. jednorazowe odszkodowanie przysługuje ubezpieczonemu, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej, a także członkom rodziny ubezpieczonego (uprawnionym do renty rodzinnej), jeżeli ubezpieczony zmarł wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej. Tak więc od 2 maja 2004 r. (kiedy to weszła w życie ww. ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r.) system ubezpieczenia społecznego rolników ochroną ubezpieczeniową od ryzyka wypadku przy pracy rolniczej w postaci jednorazowego odszkodowania obejmuje wyłącznie osoby ubezpieczone, tj. osoby prowadzące działalność rolniczą (rolników) oraz osoby stale pracujące w gospodarstwach rolnych (domowników), za które opłacana jest składka na to ubezpieczenie. Takie podejście do ochrony ubezpieczeniowej od ryzyka wypadku przy pracy jest zgodne z zasadami funkcjonowania i standardami obowiązującymi w systemach ubezpieczeń społecznych. Ochroną od ryzyka wypadku przy pracy w zakresie pokrycia powstałej straty w wyniku tego wypadku (np. z tytułu niezdolności do zarobkowania lub zwiększonych wydatków związanych z leczeniem) przez świadczenie w postaci jednorazowego odszkodowania, obejmuje się osoby narażone na to ryzyko w związku z wykonywaniem zarobkowej działalności (pracy) zawodowej, która stanowi źródło utrzymania tej osoby i tytuł do ubezpieczenia społecznego. Tytuł do ubezpieczenia społecznego natomiast rodzi obowiązek opłacania składek na odpowiedni fundusz ubezpieczeniowy, z którego pokrywana jest ta strata w określonej przez właściwe ustawodawstwo wysokości.

   Do dnia 2 maja 2004 r. jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy rolniczej z ubezpieczenia społecznego rolników mogły otrzymać również osoby nieubezpieczone. Były to osoby najbliższe ubezpieczonemu rolnikowi, niepodlegające ubezpieczeniu społecznemu rolników, które doznały uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy rolniczej, jakiemu uległy, pomagając ubezpieczonemu rolnikowi, nie będąc jego pracownikiem, w pracach związanych z prowadzeniem działalności rolniczej. Krąg osób najbliższych rolnikowi, którym świadczenie to przysługiwało, był bardzo szeroki. Ustawa określała, że za osoby najbliższe rolnikowi uważa się jego małżonka, wstępnych, zstępnych, rodzeństwo, zstępnych rodzeństwa, powinowatych w tej samej linii i stopniu oraz wychowanków. Ponieważ ustawa nie określała wieku ww. osób, zaliczało się do kręgu tych osób także niepełnoletnie dzieci. Tak szeroki krąg osób uprawnionych, które mogły uzyskać jednorazowe odszkodowanie, jeżeli uległy wypadkowi, świadcząc okazjonalną pomoc ubezpieczonemu rolnikowi przy prowadzeniu działalności rolniczej, nie przekładał się w żaden sposób na ewentualne zwiększenie składki na ubezpieczenie od wypadków. Ubezpieczony rolnik korzystający, jak i niekorzystający z okazjonalnej pomocy członków rodziny opłacał składkę na to ubezpieczenie w jednakowej wysokości. Przy czym w znacznie korzystniejszej sytuacji byli ci rolnicy, którzy z racji tego, że nie podlegali ubezpieczeniu społecznemu obowiązkowo tylko dobrowolnie, za 1/3 składki na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie mieli ubezpieczonych od wypadku przy pracy rolniczej wszystkich członków rodziny bez względu na to czy prowadzą z nim wspólne gospodarstwo domowe. Należy przy tym zaznaczyć, że definicja wypadku przy pracy rolniczej jest bardzo szeroka i nie obejmuje tylko zdarzeń w obrębie gospodarstwa rolnego lub domowego, ale także wypadki w drodze do pracy i z pracy. Dla przykładu w systemie ubezpieczenia powszechnego (realizowanego przez ZUS) żaden wypadek w drodze do pracy i z pracy od 1 stycznia 2003 r. nie uprawnia do otrzymania jednorazowego odszkodowania z ubezpieczenia wypadkowego.

   W związku z tak szerokim kręgiem osób uprawnionych do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej od 25% do 30% jednorazowych odszkodowań Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego wypłacała osobom nieubezpieczonym.

   Jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy rolniczej finansowane jest z Funduszu Składkowego Ubezpieczenia Społecznego Rolników (FSUSR), który jest funduszem samofinansującym (tworzonym wyłącznie ze składek ubezpieczonych rolników). Jednakże z uwagi na to, że system ubezpieczenia społecznego rolników w całości dotowany jest w ok. 90% przez budżet państwa, ww. ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. nałożyła obowiązek zwiększonego udziału w finansowaniu funkcjonowania tego ubezpieczenia na ubezpieczonych za pośrednictwem FSUSR. Zwiększyły się w ten sposób wydatki z tego funduszu, ponieważ odpis z FSUSR na Fundusz Prezencji i Rehabilitacji zwiększono z 1% do 5% planowanych wydatków z FSUSR, a na Fundusz Administracyjny z 3,5% do 9%. Ponadto wprowadzono nowe świadczenie finansowane z FSUSR - przedłużony zasiłek chorobowy do 540 dni. Tak więc zmniejszenie kręgu osób uprawnionych do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej miało także aspekt oszczędnościowy. Pozostawienie dotychczasowego kręgu osób uprawnionych do świadczeń, w sytuacji gdy ustawowo zwiększono wydatki z FSUSR, rodziłoby konieczność drastycznego podwyższenia składki na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie lub konieczność zaciągnięcia kredytu bankowego lub sprzedaży części majątku FSUSR albo zmniejszenia wymiaru świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego dla pokrycia zwiększonych wydatków.

   Pragnę jednocześnie zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt omawianego problemu. System ubezpieczenia społecznego rolników nie gwarantuje i nie gwarantował również wcześniej, analogicznie jak ma to miejsce w systemie ubezpieczeń powszechnych, jednorazowego odszkodowania z tytułu każdego nieszczęśliwego wypadku w gospodarstwie rolnym. Zgodnie bowiem z ww. ustawą z dnia 20 grudnia 1990 r., za wypadek przy pracy rolniczej, uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które zastąpiło podczas wykonywania czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej albo pozostających w związku z wykonywaniem tych czynności. Ponadto przepisy ww. ustawy przewidują wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela (w tym wypadku Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego) i odmowę wypłaty jednorazowego odszkodowania, jeżeli wypadek nie zostanie uznany za wypadek przy pracy rolniczej oraz wtedy, gdy poszkodowany spowodował wypadek umyślnie albo wskutek rażącego niedbalstwa lub będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających, substancji psychotropowych lub innych środków o podobnym działaniu, sam w znacznym stopniu przyczynił się do wypadku. Ubezpieczony prowadzący działalność na własny rachunek powinien bowiem przestrzegać chociażby elementarnych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, nawet jeżeli pracuje tylko i wyłącznie na własny rachunek i ryzyko. Natomiast gdy prowadzący działalność zawodową, także rolnik, zatrudnia pracowników jest obowiązany zapewnić bezpieczne warunki pracy osobom pracującym na jego rachunek, określone w stosownych przepisach wydanych na podstawie Kodeksu pracy, natomiast pracownik jest obowiązany stosować się do określonych w tych przepisach zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu określonych czynności pracy.

   KRUS, oceniając zdarzenie wypadkowe pod kątem wyłączenia prawa do jednorazowego odszkodowania, o którym mowa wyżej, nie stosuje kryteriów wynikających z Kodeksu pracy, ponieważ rolnik pracuje na własne ryzyko, a w rodzinnym gospodarstwie rolnym pomiędzy rolnikiem i domownikami (osobami bliskimi, przeważnie członkami jego rodziny) nie zachodzą relacje takie jak między pracodawcą a pracownikami. Jednakże w tym przypadku wymaga się od rolnika zachowania elementarnych zasad bezpiecznej pracy, a rażące niedbalstwo ocenia się na podstawie zdefiniowanej w utrwalonym orzecznictwie sądowym tzw. kategorii ˝przeciętnej przezorności˝. Jednakże oceniając zdarzenie wypadkowe z udziałem niepełnoletnich dzieci, którym w razie wypadku do dnia 2 maja 2004 r. odszkodowanie przysługiwało, nie można było zastosować i tej kategorii, ponieważ za nieumiejętne angażowanie dzieci do pracy w gospodarstwie rolnym - powierzanie im prac nieodpowiednich do ich możliwości fizycznych i psychicznych - odpowiedzialność i winę ponoszą rodzice a nie dzieci. Odpowiedzialnością za rażące niedbalstwo nie można było obciążyć niepełnoletniego dziecka i odszkodowanie KRUS wypłacała.

   Ponadto pragnę zwrócić uwagę, że większość wypadków w gospodarstwach rolnych z udziałem dzieci nie kwalifikowała się do przyznania jednorazowego odszkodowania, ponieważ udział w nich dzieci był bierny, a za takie nieszczęśliwe zdarzenia nie ma ochrony ubezpieczeniowej w ramach ubezpieczenia społecznego. Tego typu nieszczęśliwe wypadki ochroną ubezpieczeniową obejmują ubezpieczenia gospodarcze oferowane przez firmy ubezpieczeniowe komercyjne lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych na podstawie ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz. 1151, z późn. zm.).

   Jednakże pragnę poinformować, że w ramach prac międzyresortowego zespołu do spraw opracowania projektu nowej ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, problem wypadków dzieci w gospodarstwach rolnych oraz problem pracy dzieci w tych gospodarstwach będzie omawiany w celu wypracowania ewentualnego kompromisowego rozwiązania umożliwiającego udzielanie pomocy rodzinom dzieci, które uległy takim wypadkom, w szczególności tym, które wymagają długotrwałego leczenia i rehabilitacji. Jednakże nie może to być moim zdaniem obligatoryjne świadczenie ubezpieczeniowe z tytułu wypadku przy pracy rolniczej związanej z wykonywaniem pracy w gospodarstwie rolnym, ponieważ takie rozwiązanie jest niezgodne z Konstytucją RP, która w art. 65 stanowi, że stałe zatrudnianie dzieci do lat 16 jest zakazane.

   Sekretarz stanu

   Marek Zagórski

   Warszawa, dnia 25 sierpnia 2006 r.