V kadencja
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Gospodarki - z upoważnienia ministra -
na zapytanie nr 1628
w sprawie możliwości wykorzystywania wód geotermalnych w Małopolsce
Szanowny Panie Marszałku! Przedkładam Panu Marszałkowi odpowiedź na zapytanie poselskie Pani Moniki Ryniak, znak SPS-024-1628/06, w sprawie możliwości wykorzystania wód geotermalnych w Małopolsce.
Energię geotermalną wykorzystywano od dawna. Już w IX wieku Islandczycy używali wód geotermalnych do gotowania posiłków. W XX wieku po raz pierwszy ujarzmiono energię geotermalną i rozpoczęto jej wykorzystanie na dużą skalę zarówno do produkcji energii elektrycznej, jak i do zastosowań bezpośrednich.
Wytwarzanie prądu z par geotermalnych ma miejsce w 21 krajach. Najwięcej elektryczności uzyskuje się w ten sposób w USA, na Filipinach, we Włoszech, Meksyku, Japonii, Nowej Zelandii, a na kolejnych czołowych miejscach znajdują się Islandia, San Salwador i Kostaryka.
Natomiast bezpośrednie zastosowania energii geotermalnej znane są w ponad 60 krajach. Do przodujących należą Chiny, Japonia, USA, Turcja, Nowa Zelandia, Gruzja, Rosja, Francja i Węgry. Jednak najbardziej spektakularnym przykładem wykorzystania gorących wód jest Islandia, gdzie energia geotermalna zaspokaja 86% potrzeb kraju i której stolica - Rejkjawik jest największym na świecie obszarem ogrzewanym energią geotermalną (180 tys. mieszkańców) i to już od 1930 r.
Zakres bezpośrednich zastosowań energii geotermalnej jest bardzo szeroki, obejmując m.in. ogrzewanie/chłodzenie i klimatyzację pomieszczeń, przemysł, ogrodnictwo szklarniowe, hodowlę ryb, uzdrowiska (Lund 2000; tab. 1). Ten rodzaj pozyskiwania energii charakteryzuje się dużą niezawodnością i ma ważne zalety technologiczne, ekonomiczne i ekologiczne. Wśród sposobów wykorzystania dominuje ciepłownictwo (37%), popularne są także balneologia i rekreacja (22%), pompy ciepła (14%), szklarnie (12%), hodowle ryb (7%), przemysł (7%) (Lund i Freeston 2000).
Tabela 1. Bezpośrednie wykorzystanie energii geotermalnej na świecie, 2000 r.
(Lund and Freeston)
Zastosowanie Moc zainstalowana MWt % Produkcja ciepła TJ/r % Pompy ciepła 6 849 42,25 23 214 14,33 Ogrzewanie (c.o. i c.w.u.) 4 954 30,56 59 696 36,85 Szklarnie 1 371 8,46 19 035 11,75 Hodowla ryb i innych
zwierząt wodnych525 3,24 10 757 6,64 Suszenie produktów rolnych 69 0,43 954 0,59 Zastosowania przemysłowe 494 3,05 10 536 6,50 Rekreacja i balneoterapia 1 796 11,08 35 892 22,15 Klimatyzacja i topienie śniegu 108 0,67 968 0,60 Inne 43 0,27 957 0,59 Razem 16 209 100 162 009 100 Polska znajduje się w wyjątkowo korzystnych warunkach geologicznych, termicznych i geograficznych do wykorzystania energii geotermalnej dla potrzeb społecznych i gospodarczych. Posiada jedne z największych w Europie udokumentowane zasoby energii geotermalnej (około 25-100 mld ton paliwa umownego) zgromadzone w skałach osadowych. Objętość wód termalnych szacuje się na 6000-30 000 km3. Zasoby geotermalne występują pod powierzchnią 80% obszaru naszego kraju. Temperatury wód, na poziomie do 4000 m, są rzędu od 20 do 300°C. Oprócz energii zgromadzonej w wodzie energia geotermalna występuje w Polsce również w wysadach solnych i gorących suchych skałach.
Szersze zainteresowanie badaniami i praktycznym wykorzystaniem energii geotermalnej do celów ciepłowniczych rozpoczęło się w latach 1980-ych. Pierwszy Doświadczalny Zakład Geotermalny PAN uruchomiono w 1992 r. w Bańskiej Niżnej na Podhalu. Zakład ten otworzył drogę dla dalszych działań: w 1996 r. uruchomiono drugą ciepłownię geotermalną w Pyrzycach, a w 1999 r. uruchomiono ciepłownię w Mszczonowie, następnie w Uniejowie (2001 r.), w Słomnikach (2002 r.) i w Stargardzie Szczecińskim (2005 r.). Na Podhalu trwa od kilku lat budowa największej w Polsce (i jednej z największych w Europie) geotermalnej sieci ciepłowniczej zaopatrującej m.in. Zakopane.
Pomimo dużej i korzystnej bazy zasobowej energia geotermalna stosowana jest w Polsce jeszcze w bardzo ograniczonym zakresie. Kluczową dziedziną jej zastosowania jest obecnie ciepłownictwo. Według danych z 2004 r. zainstalowana moc cieplna wszystkich instalacji wykorzystujących energię geotermalną w Polsce wynosi ok. 171 MWt, a produkcja ciepła osiąga ponad 838 TJ/2004 r. (tabela 2). Poza ciepłowniami geotermalnymi (ok. 82 MWt i 306 TJ w 2004 r.) w największym stopniu do podanych liczb przyczynił się w ostatnim okresie rozwój wykorzystania pomp ciepła bazujących na cieple gruntu i płytkich wód gruntowych (przede wszystkim indywidualne budynki mieszkalne, ale także obiekty biurowe i użyteczności publicznej): ok. 80 MWt i ok. 500 TJ/2004. Oprócz ciepłownictwa wody geotermalne są stosowane w lecznictwie i rekreacji (baseny, parki wodne, ośrodki wypoczynkowe i lecznicze stosujące wody geotermalne), w pojedynczych przypadkach odzyskuje się z nich dwutlenek węgla i lecznicze sole mineralne, a także stosowane są w systemie kaskadowego zagospodarowania ciepła geotermalnego (ogrodnictwo szklarniowe i pod osłonami foliowymi w podgrzewanej glebie, suszenie drewna, hodowla ryb ciepłolubnych - obiekty Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN na Podhalu).
Tabela 2. Polska - wykorzystanie energii geotermalnej, 2004
(wg: Kępińska, 2005)
Sposób wykorzystania Zainstalowana moc cieplna, MWt Zużycie ciepła, TJ/r Centralne ogrzewanie i ciepła woda użytkowa*) 82,8 306,5 Balneoterapia i pływalnie 6,8 26,9 Szklarnie, uprawy w podgrzewanej glebie,
hodowla ryb ciepłolubnych, suszenie drewna**)1,0 4,0 Inne - odzysk CO2,
soli mineralnych0,3 1,0 Pompy ciepła bazujące na cieple
gruntu i płytkich wód~80,0 ~500 Razem 170,9 838,4 *) w tym 23,56 MWt i 74,45TJ/r z absorpcyjnych pomp ciepła,
**) - dane orientacyjneJednym ze strategicznych celów polityki państwa jest wspieranie wykorzystania odnawialnych zasobów energii umożliwiające uzyskanie 7,5% udziału energii pochodzącej z tych źródeł w bilansie energii pierwotnej w 2010 r. Dokonywać się to ma w taki sposób, aby wykorzystanie poszczególnych rodzajów odnawialnych zasobów energii sprzyjało konkurencji promującej źródła najbardziej efektywne ekonomicznie, tak aby ich rozwój nie powodował nadmiernego wzrostu cen energii u odbiorców.
Rząd Rzeczypospolitej Polskiej jest zainteresowany wszelkimi działaniami związanymi z zapewnieniem bezpieczeństwa energetycznego kraju oraz zróżnicowaniem i rozwojem wykorzystania odnawialnych zasobów energii. Poprzez tworzone przepisy prawne stara się zachęcać potencjalnych inwestorów do podjęcia działań w tym obszarze i promować rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii.
Wykorzystanie wód geotermalnych w chwili obecnej jest przewidziane głównie do celów grzewczych. Wzrost wykorzystania energii z tych źródeł planowany jest przede wszystkim w lokalnych systemach ciepłowniczych obsługiwanych przez ciepłownie i małe elektrociepłownie. W Polsce od kilku lat funkcjonuje na mocy ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (Dz.U. z 2006 r., Nr 89, poz. 625, z poźn. zm.) obowiązek zakupu ciepła ze źródeł odnawialnych. Każde przedsiębiorstwo energetyczne zajmujące się obrotem ciepłem i sprzedające to ciepło jest zobowiązane do zakupu oferowanego ciepła wytworzonego w przyłączonych do sieci odnawialnych źródłach energii, w ilości nie większej niż zapotrzebowanie odbiorców danego przedsiębiorstwa. Realizacja tego obowiązku skutkuje stałym wzrostem wykorzystania energii odnawialnej w ciepłownictwie. Aktem wykonawczym regulującym wszelkie kwestie związane z ww. obowiązkiem jest obecnie nowelizowane rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 19 grudnia 2005 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej oraz zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii (Dz.U. Nr 261, poz. 2187). Ponadto zakłada się także wykorzystanie wód geotermalnych do produkcji energii elektrycznej, jednakże obecnie istniejące rozwiązania w tym zakresie są prototypowe.
Dodatkowo pragnę nadmienić, że Polska podjęła współpracę z Islandią w zakresie rozwoju wykorzystania odnawialnych źródeł energii, a w szczególności energii geotermalnej. Biorąc pod uwagę doświadczenie Islandii w gospodarowaniu źródłami geotermalnymi oraz potencjał Polski w tym obszarze, wzajemna współpraca może okazać się bardzo korzystnym przedsięwzięciem dla obu stron.
Bardzo ważnym elementem wsparcia wykorzystania zasobów odnawialnych jest wykorzystanie środków unijnych. Istotne mechanizmy wspierające rozwój energetyki odnawialnej są tworzone poprzez realizację ˝Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006˝, w ramach którego angażowane są środki publiczne z puli funduszy strukturalnych, Funduszu Spójności oraz środków krajowych. Kontynuacją tych działań będzie realizacja kolejnego planu, na lata 2007-2013. Zgodnie z dokumentem ramowym pt. Narodowa Strategia Spójności, przyjętym przez Radę Ministrów w dniu 1 sierpnia 2006 r., określającym strategię wykorzystania funduszy europejskich w Polsce, zagadnienia związane z odnawialnymi źródłami energii będą realizowane w ramach Programu Operacyjnego ˝Infrastruktura i Środowisko˝, w priorytecie X: Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku, działanie 10.2: Zwiększenie wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych, w tym biopaliw. Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii obejmuje zespół działań zmierzających do wzrostu produkcji energii elektrycznej i ciepła pochodzących z odnawialnych zasobów energii oraz wsparcie dla rozbudowy i modernizacji sieci elektroenergetycznych umożliwiających przyłączanie OZE do tej sieci.
Działania rządu skoncentrowane są na stworzeniu korzystnych warunków dla inwestorów, a tym samym rozwoju wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Przewidywanym efektem tych działań jest wzrost produkcji energii z OZE pozwalający na dywersyfikację krajowych źródeł energii, zaspokojenie rosnącego zapotrzebowania na energię elektryczną i ciepło z czystych ekologicznie źródeł, w tym wód geotermalnych, oraz ograniczenie emisji gazów cieplarnianych.
Poniżej przedstawiam szczegółowe odpowiedzi na pytania Pani Poseł Moniki Ryniak:
1. Czy istnieje możliwość zagospodarowania wód termalnych w Małopolsce? Wiadomo bowiem, iż nawet w najbliższym sąsiedztwie Krakowa mamy źródła geotermalne (Słomniki, Kryspinów, Przylasek Rusiecki).
Podziemne wody geotermalne jako czysty ekologicznie nośnik energii mogą odegrać ważną rolę w wielu rejonach Polski. Szczególnie zasadne może być wykorzystanie energii geotermalnej na obszarach o unikatowych walorach przyrodniczych, w parkach narodowych i krajobrazowych oraz w miastach, w których zanieczyszczenie gazowo-pyłowe jest szczególnie uciążliwe wskutek spalania tradycyjnych nośników energii.
Region Małopolski jest typowym przykładem takiego obszaru. Pierwsze prace dotyczące warunków występowania i możliwości wykorzystania wód geotermalnych na obszarze Małopolski związane były z rejonem Podhala, gdzie stwierdzono szczególnie korzystne warunki hydrogeotermalne w podłożu niecki podhalańskiej.
Pogłębione analizy prowadzone w latach 1996-2003 pozwoliły stwierdzić, że na obszarze Małopolski perspektywiczne pod względem możliwości wykorzystania energii geotermalnej są głównie zbiorniki mezozoiku, ale lokalnie także paleozoiku oraz miocenu. Występują one na obszarze takich regionalnych jednostek geologicznych, jak: zapadlisko przedkarpackie, niecka miechowska i Karpaty oraz lokalnie na obszarze monokliny śląsko-krakowskiej i zapadliska górnośląskiego.
Wykonane przez Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN w Krakowie opracowania:
- ˝Studium występowania wód geotermalnych w województwie krakowskim...˝ (1996),
- ˝Studium zagospodarowania wód geotermalnych w województwie krakowskim˝ (1997),
- ˝Regionalna analiza i geotermalne badania złożowe poziomu wodonośnego kredy górnej-cenomanu na obszarze województwa małopolskiego˝ (2001),
- ˝Studium występowania i możliwości zagospodarowania energii wód geotermalnych horyzontów wodonośnych: neogenu, paleogenu, kredy, jury, triasu i paleozoiku w województwie małopolskim˝ (2003),
zaowocowały m.in. opracowaniem projektu ciepłowni geotermalnej, a następnie jego realizacją w mieście Słomniki, gdzie woda zbiornika cenomańskiego jest obecnie wykorzystywana zarówno dla celów energetycznych, jak i konsumpcyjnych.
Realizacja wymienionych wyżej opracowań umożliwiła także ekonomiczną ocenę różnych wariantów technologicznych dla wybranych lokalizacji instalacji geotermalnych. Dane te mają na celu umożliwienie lokalnym społecznościom i władzom samorządowym zarówno energetyczną, jak i ekonomiczną ocenę perspektyw wykorzystania wód geotermalnych na swoim terenie.
W celu spopularyzowania dotychczasowych prac studialnych, na zamówienie województwa, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN w Krakowie wykonał opracowanie pt. ˝Występowanie i możliwości zagospodarowania energii geotermalnej w Małopolsce˝, w którym zestawiono w skróconej formie wyniki badań, sformułowano wnioski, a także zamieszczono proponowany program działań dla rozwoju i wykorzystania energii geotermalnej w Małopolsce.
Wynikiem analiz i ocen warunków geologicznych poszczególnych pięter hydrogeologicznych są zestawy map i tabel obrazujące zasięgi, głębokości zalegania oraz główne parametry hydrogeotermalne charakteryzujące zbiorniki wód termalnych Małopolski. Na tej bazie, w obrębie każdego piętra, wydzielone zostały obiekty - strefy możliwego wykorzystania energii geotermalnej zakumulowanej w nagromadzonych wodach (w sumie 92 obiekty). Wytypowane strefy to:
- w obrębie poziomu neogeńskiego: Kraków-Bieżanów, Łękawica k. Tarnowa, Nowe Żukowice, Bucze-Dąbrówka, Grobla, Luszowice, Mokrzyska k. Brzeska, Nieznanowice, Rzezawa, Siedlec, Załuże,
- w obrębie poziomu paleogeńskiego: Poręba Wielka, Zawada-Łękawica, Furmanowa, Ciężkowice, Gorlice, Rabka, Skomielna, Szczawa, Kościelisko,
- w obrębie poziomu kredowego: Tarnów-Tarnowiec, Grobla, Kwików, Miechów, Mniszów, Dąbrowa Tarnowska, Zdżary, Pławowice, Rudy, Łękawica,
- w obrębie poziomu cenomańskiego: Bochnia, Brzesko-Okocim, Rzezawa, Drwinia, Niepołomice, Borzęcin, Szczurowa, Koszyce,
- w obrębie poziomu malmu: Kraków-Zesławice, Tropiszów, Tarnów-Tarnowiec, Cikowice, Łękawica k. Tarnowa, Drwinia, Jadowniki, Kościelniki, Kraków-Batowice, Kraków (Tetmajera), Machowa, Pawęzów, Pietrzejowice, Proszowice-Pławowice, Przylasek Rusiecki, Puszcza Niepołomicka, Rzezawa, Sufczyn, Więcławice,
- w obrębie poziomu doggerskiego: Brzesko, Niepołomice, Racławice, Brzeźnica, Gdów, Huciska, Ilkowice, Liplas, Miechów, Myślenice-Borzęta, Niepołomice, Okocim, Poręba Spytkowska, Proszowice, Rzezawa, Słomniki, Wola Zabierzowska, Zakliczyn k. Dobczyc, Żabno,
- w obrębie poziomu liasu: Furmanowa,
- w obrębie poziomu triasowego: Bukowina Tatrzańska, Chochołów, Poronin, Radłów, Kościelisko, Kozłów, Książ Wielki, Niedomice, Skrzyszów, Smęgorzów, Szczucin, Trzonów-Słaboszów, Zakopane-Skocznia,
- w obrębie poziomów paleozoicznych; Bochnia-Cikowice, Kraków Wschód (Przylasek Rusiecki), Kęty, Kobierzyn, Kryspinów, Krzeszowice, Lachowice, Łapczyca, Mniszów, Niepołomice, Potrójna, Racławice, Sucha Beskidzka, Wola Radłowska, Zalesie.
Pierwszy w Polsce Zakład Geotermalny w Bańskiej-Białym Dunajcu powstał w latach 1989-1993. Zakład został zaprojektowany i zbudowany w ramach projektu realizowanego przez Polską Akademię Nauk. Od kilku lat z odwiertów i instalacji korzysta Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej ˝Geotermia Podhalańska SA˝. Obecnie do geotermalnej sieci grzewczej są podłączeni mieszkańcy Bańskiej, Białego Dunajca i Zakopanego. Przewiduje się podłączenie do geotermalnej sieci grzewczej Nowego Targu i innych miejscowości położonych na Podhalu. Wykonano dwa nowe otwory wiertnicze, wybudowano wymiennikownię ciepła i kotłownię geotermalno-gazową. Około 80% energii cieplnej pochodzi z wód geotermalnych, natomiast pozostałe 20% z gazu.
Małopolska jest potencjalnie dobrym terenem do inwestycji wykorzystujących źródła geotermalne. Najlepsze złoża wód geotermalnych znajdują się na Podbeskidziu, a szczególnie w okolicach Suchej Beskidzkiej i Makowa Podhalańskiego. Na głębokości 2 km woda osiąga tam temperaturę dochodzącą do 80°C.
W Małopolsce prowadzono również badania wód geotermalnych pod kątem zastosowań do celów leczniczych i rekreacyjnych. Jednym ze skutków było uruchomienie w Zakopanem na zboczach Antałówki basenu kąpielowego, w którym woda ma temperaturę 36°C.
Stan dotychczasowych badań uzasadnia ekonomiczne korzyści płynące z inwestycji w systemy geotermalne. Duże zainteresowanie wykazują gminy, co potwierdzają szkolenia organizowane przez Małopolską Agencję Energii i Środowiska.
Podsumowując, należy stwierdzić, iż w Małopolsce nie tylko istnieją możliwości zagospodarowania wód termalnych, ale już realizowane są liczne inwestycje w tym zakresie, a wykorzystanie wód staje się coraz powszechniejsze. Można więc przypuszczać, iż w najbliższych latach tendencja ta będzie się utrzymywać.
2. Czy Polska, podobnie jak Słowacja, może stworzyć wokół swoich źródeł cały przemysł leczniczo-wypoczynkowy?
Wody geotermalne wykorzystywano w naszym kraju od stuleci w lecznictwie w kilku uzdrowiskach. Najstarsze spośród nich, znane już w XIII-XIV w., to Lądek Zdrój i Cieplice Zdrój. Na liście innych miejscowości stosujących ciepłe wody podziemne do kuracji i zabiegów leczniczych są także Duszniki Zdrój, Ciechocinek, Konstancin, Ustroń, Iwonicz Zdrój i Zakopane.
Bardzo spektakularne jest obecnie wykorzystanie wód termalnych w turystyce i rekreacji, między innymi do budowy ˝parków wodnych˝. Takie obiekty przyczyniają się do rozwoju miejscowości i regionu. Inicjatywę podejmują samorządy terytorialne wsparte działaniami organizacji turystycznych, sportowych i innych. Na bazie wód termalnych gmina może rozwinąć równocześnie działalność leczniczą, rekreacyjną i korzystać z ekologicznej energii grzewczej.
W Małopolsce istnieją potencjalne możliwości zagospodarowania wód termalnych do różnorodnych celów praktycznych, w tym do celów leczniczych, rekreacyjnych. Podejmowane są ostatnio prace związane z realizacją obiektów rekreacyjnych wykorzystujących wody termalne przez inwestorów prywatnych (Szymoszkowa i Białka Tatrzańska) i można mieć nadzieję, że sukcesy tych inwestycji zachęcą kolejnych potencjalnych inwestorów.
Poniżej przedstawiam 2 przykłady inwestycji realizowanych w Małopolsce w oparciu o zasoby wód geotermalnych:
a) kąpielisko termalne w Bukowinie Tarzańskiej
Bukowiańskie Towarzystwo Geotermalne zamierza zbudować największe geotermalne kąpielisko w Polsce. Udziałowcy (spółka 40 mieszkańców Bukowiny Tatrzańskiej) wnieśli do spółki 4 ha ziemi na stoku opodal starej skoczni. W trzy lata zamierzają postawić tam nowoczesny kompleks z 12 basenami. Połowa kąpieliska znajdzie się w stylowych budynkach, nawiązujących do miejscowej architektury, reszta pod gołym niebem. Obiekt będzie używany przez cały rok. Do ogrzewania i kąpieli wykorzystana zostanie woda geotermalna, której nie brakuje w okolicy. Przyjęcie pierwszych gości w ˝bukowiańskich termach˝ planuje się za trzy lata. Projekt kompleksu na tysiąc osób przewiduje baseny z wodą o temperaturze 29-36°C, urządzenia do aquaterapii, zjeżdżalnię i piaskownicę wodną. A także m.in. sauny (góralską, rzymską, fińską), solaria, siłownie, zaplecze gastronomiczne oraz pomieszczenia do rehabilitacji niepełnosprawnych. Spółka chce, aby kąpielisko spełniało nie tylko funkcje rozrywkowe, ale i lecznicze. Stąd m.in. pomysł takich zabiegów jak kąpiele błotne. Całkowity koszt inwestycji szacuje się na 50 mln zł. Część pieniędzy wyłożą sami bukowianie, na resztę chcą uzyskać unijne fundusze lub kredyty. Nie wykluczają też powiększenia kapitału i poszerzenia grona o nowych udziałowców.
b) baseny geotermalne w Porębie Wielkiej
Początkiem projektu było opracowanie na temat wykorzystania geotermii w gminie Niedźwiedź, co ostatecznie doprowadziło do pomysłu budowy basenów geotermalnych w Porębie Wielkiej. W dniu 11 stycznia 2006 r. w Porębie Wielkiej-Koninkach odbyło się spotkanie, którego celem było omówienie możliwości budowy basenów geotermalnych na terenie gminy Niedźwiedź. Obecnie przygotowywany jest projekt inwestycji wraz z harmonogramem poszczególnych prac oraz schematem finansowym.
W świetle powyższego należy stwierdzić, iż istnieją ogromne możliwości zagospodarowania wód termalnych w Małopolsce na cele przemysłu leczniczo-wypoczynkowego, podobnie jak to się dzieje na Słowacji*).
Z poważaniem
Podsekretarz stanu
Andrzej Kaczmarek
Warszawa, dnia 25 września 2006 r.
*) Materiał został opracowany na podstawie informacji otrzymanych z Departamentu Energetyki Ministerstwa Gospodarki, Departamentu Geologii i Koncesji Geologicznych w Ministerstwie Środowiska, Departamentu Organizacji Ochrony Zdrowia w Ministerstwie Zdrowia oraz na podstawie artykułu pt. "Energia geotermalna" dr inż. Beaty Kępińskiej z Polskiej Akademii Nauk oraz eseju pt. "Energia geotermalna" prof. dr. hab. inż. Zygmunta Maciejewskiego.