IV kadencja

Odpowiedź ministra sprawiedliwości

na interpelację nr 558

w sprawie przypadków przedwcześnie oddalanych przez sądy wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych

   Szanowny Panie Marszałku! W związku z interpelacją pani poseł Renaty Szynalskiej w sprawie przypadków przedwcześnie oddalanych przez sądy wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych uprzejmie wyjaśniam, co następuje.

   Powyższa kwestia była już przedmiotem analizy Departamentu Sądów i Notariatu w związku z wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w sprawie Kreuz przeciwko Polsce (wyrok z dnia 19 czerwca 2001 r., skarga nr 28249/95) oraz wystąpieniem rzecznika praw obywatelskich pana prof. dr Andrzeja Zolla z dnia 20 listopada 2001 r. Stanowisko departamentu w tej kwestii zostało przedstawione rzecznikowi w piśmie z dnia 28 grudnia 2001 r., a jest ono następujące.

   Treść art. 113 K.p.c. wraz z uregulowaniami wynikającymi z art. 116 § 1 K.p.c. stanowią w mojej ocenie wystarczającą gwarancję dla rzetelnego i wszechstronnego zbadania sytuacji materialnej osób ubiegających się o zwolnienie od kosztów. Brak wykorzystania w szerokim zakresie przez sądy instytucji czynności sprawdzających, określonych w art. 116 § 1 K.p.c. wynika przede wszystkim z faktu, że dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszczało dokonywanie ocen o stanie majątkowym i dochodach osób wszczynających postępowanie sądowe w sprawach cywilnych bez konieczności badania przez sąd ich rzeczywistej sytuacji majątkowej. I tak w postanowieniu z 31 września 1987 r. I CZ 26/87 (OSNC 1987, nr 7-8, poz. 103) Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli strona, która mogła liczyć się z obowiązkiem poniesienia kosztów sądowych bez ważnego powodu nie wykorzystała w całości lub w części swoich możliwości zarobkowych, to przy rozpoznawaniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych należy przyjąć, że stan majątkowy i dochody strony są takie, jakie miałaby ona, gdyby w pełni wykorzystała swoje możliwości zarobkowe. W postanowieniu z 14 października 1983 r. I CZ 151/83 (OSNCP 1984, nr 5, poz. 82) wyrażono pogląd, że obciążenie strony kosztami sądowymi, których wysokość nie przewyższa jej jednomiesięcznych dochodów zbliżonych do przeciętnych, z reguły nie oznacza - gdy strona nie ma innych osób na utrzymaniu - że nie jest ona w stanie ponieść kosztów sądowych bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Z kolei w postanowieniu z 24 września 1984 r. II CZ 104/84 (niepublikowane), a także uzasadnieniu postanowienia z 31 marca 1987 r. I CZ 26/87 (OSNCP 1988, nr 7-8, poz. 103) Sąd Najwyższy uznał, że ubiegający się o pomoc państwa w postaci zwolnienia od kosztów sądowych winien w każdym wypadku poczynić oszczędności we własnych wydatkach do granic zabezpieczenia koniecznych kosztów utrzymania siebie i rodziny. Dopiero gdyby poczynione w ten sposób oszczędności okazały się niewystarczające może zwrócić się o pomoc państwa. Nadto przez Sąd Najwyższy został sformułowany pogląd, że przejściowe trudności materialne nie wyczerpują przesłanek z art. 113 K.p.c. Wytaczając powództwo, strona powinna się liczyć z kosztami z tym związanymi i gromadzić potrzebne środki dochodów uzyskanych w dłuższym okresie (uzasadnienie postanowienia SN z 14 października 1983 r. I CZ 151/83, OSNCP 1984, nr 5, poz. 82).

   Przytoczone wyżej orzeczenia Sądu Najwyższego wskazują, że ustalenie stanu majątkowego, stanowiącego podstawę do ubiegania się przez strony o zwolnienie od kosztów, możliwe było w oparciu o ocenę hipotetycznych przesłanek warunkujących osiągnięcie lub zgromadzenie środków finansowych potrzebnych dla wszczęcia sprawy sądowej. Orzeczenia te w znacznej mierze ukształtowały istniejącą praktykę sądową.

   Wyrażam nadto pogląd, że w świetle art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności powyższa praktyka jako mogąca doprowadzić do naruszenia tych przepisów powinna zostać odmiennie ukształtowana.

   W tym celu w dniu 17 września 2001 r. zostało rozesłane do wszystkich prezesów sądów apelacyjnych pismo Departamentu Sądów i Notariatu wraz z kopią wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Kreuz przeciwko Polsce, w którym departament zwrócił się o zapoznanie z jego treścią wszystkich sędziów orzekających w okręgu danego sądu apelacyjnego.

   Ponadto departament załączył odpis wystąpienia pełnomocnika ministra spraw zagranicznych ds. reprezentowania Rzeczypospolitej Polskiej przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu z dnia 31 sierpnia 2001 r. do ministra sprawiedliwości, w którym m.in. pełnomocnik prosi o wypracowanie stanowiska, które odpowiadałoby na pytanie, czy wyrok w sprawie Kreuz przeciwko Polsce należy interpretować jako sprawę jednostkową, czy też należałoby rozważyć znowelizowanie w pewnym zakresie przepisów o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w celu uniknięcia podobnych spraw w przyszłości, jak również odpis odpowiedzi udzielonej przez departament.

   W odpowiedzi tej przedstawiono stanowisko, iż w żadnym razie orzeczenia trybunału w powyższej sprawie traktować jako sprawy jednostkowej nie można; z drugiej jednak strony nie daje ono podstawy do nowelizowania przepisów o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. U podstawy częściowo niekorzystnego dla Rzeczypospolitej Polskiej rozstrzygnięcia (gdyż skargę w znacznej części oddalono) legło niewłaściwe zastosowanie tegoż prawa.

   W celu zmiany dotąd istniejącej praktyki departament zwrócił się z prośbą o uwzględnienie stanowiska zajętego przez trybunał w wyroku w trakcie szkoleń sędziów, asesorów i aplikantów, jak również bieżącej pracy wizytacyjnej. Na konieczność rozstrzygania w przedmiocie zwolnienia od kosztów po przeprowadzeniu czynności sprawdzających określonych w art. 116 § 1 K.p.c. zostanie ponadto zwrócona szczególna uwaga podczas organizowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości roboczych narad z prezesami sądów apelacyjnych i okręgowych, spotkań z sędziami wizytatorami, jak też organizowanych przez resort szkoleń.

   Wyjaśniam ponadto, że działająca przy ministrze sprawiedliwości Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, w której biorą udział również przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości, pracuje nad projektem nowej ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. W trakcie prac tej komisji również i powyższa problematyka jest przedmiotem dyskusji.

   Wyrażam nadzieję, że wyjaśnienia powyższe zostaną uznane przez panią poseł za satysfakcjonujące.

   Z wyrazami szacunku

   Minister

   Barbara Piwnik

   Warszawa, dnia 27 lutego 2002 r.