IV kadencja

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Finansów - z upoważnienia ministra -

na zapytanie nr 2295

w sprawie zasad wyliczania wskaźnika inflacji

   Szanowny Panie Marszałku! W związku z zapytaniem posłów Stanisława Duliasa i Zbigniewa Witaszka w sprawie wyliczania wskaźnika inflacji, skierowanym do Ministra Finansów w dniu 15 października br. przy piśmie SPS-0203-2295/03, przekazuję w załączeniu wyjaśnienie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego dotyczące zasad metodologicznych badania cen towarów i usług konsumpcyjnych.

   Obliczanie i publikowanie wskaźników cen, w tym wskaźnika cen konsumpcyjnych, który jest miarą inflacji, leży w gestii Głównego Urzędu Statystycznego.

   Zasady metodologiczne badania cen towarów i usług konsumpcyjnych.

   Podstawowym celem badań cen jest mierzenie skali zmian cen w poszczególnych obszarach gospodarki i upowszechnianie tych informacji w formie wskaźników cen obliczanych w różnych przekrojach i przy różnych podstawach oczekiwanych przez odbiorców danych.

   Wskaźniki cen, a zwłaszcza wskaźnik cen konsumpcyjnych przyjmowany jako miara inflacji, stanowią jedno z kryteriów oceny stabilności gospodarki. Wskaźnik ten stosowany jest także dla celów polityki społecznej. Dotyczy to głównie obliczeń siły nabywczej, dochodów i płac realnych, a także waloryzacji emerytur i rent. Ponadto wskaźnik ten niezbędny jest również w rachunkach narodowych, gdzie jest elementem deflowania wartości konsumpcji gospodarstw domowych.

   Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych są również stosowane w porównaniach międzynarodowych, w tym do oceny zmian stopy inflacji oraz obliczania produktu krajowego brutto w warunkach realnych. W tym kontekście metodologia i organizacja badań cen oraz zgodność metod obliczeniowych ze standardami europejskimi jest niezmiernie ważna. Obecnie stosowana metodyka badań cen towarów i usług konsumpcyjnych jest zgodna z rekomendacjami zalecanymi przez EUROSTAT, jak również uwzględnia postanowienia zawarte w Rezolucji przyjętej w 1987 r. przez Międzynarodową Konferencję Statystyków Pracy zorganizowaną przez Międzynarodową Organizację Pracy. Od 1990 r. następowały modyfikacje w tym obszarze statystyki, uwzględniając zarówno zmiany warunków ekonomicznych kraju, jak również udoskonalenia metodologiczne zalecane przez organizacje międzynarodowe. Główne zmiany, które nastąpiły na przestrzeni ostatnich lat, to: coroczna aktualizacja systemów wagowych opartych głównie o wyniki badań budżetów gospodarstw domowych, przyjącie standardów klasyfikacyjnych stosowanych w krajach Unii Europejskiej i innych krajach (klasyfikacja spożycia indywidualnego według celu - COICOP/HICP), poszerzenie i systematyczna weryfikacja listy reprezentantów poprzez dostosowanie jej do wymogów nowej klasyfikacji, a także zmian rynkowych, aktualizacja rejonów i punktów notowań objętych badaniem.

   I. Źródła informacji o zmianach cen, częstotliwość notowań i dobór reprezentantów.

   Podstawowym źródłem danych o poziomach i dynamice cen są notowania przeprowadzane w punktach sprzedaży detalicznej oraz w zakładach gastronomicznych i usługowych znajdujących się na terenie 309 rejonów badania cen, którymi są miasta lub ich części (np. dzielnice, gminy).

   Przy doborze rejonów badania cen wzięto pod uwagę następujące kryteria:

   - liczbę mieszkańców i ich strukturę zawodową,

   - gęstość sieci handlowej,

   - znaczenie miejscowości pod względem turystycznym,

   - zróżnicowanie dochodów ludności,

   - zróżnicowanie cen i zaopatrzenia ludności.

   Doboru rejonów do badania cen detalicznych dokonał GUS w konsultacji z urzędami statystycznymi. W poszczególnych województwach ilość rejonów badań cen jest zróżnicowana i waha się od 8 (w województwie opolskim) do 41 (w województwie mazowieckim).

   Ceny notowane są przez ankieterów w ok. 28 tys. punktach sprzedaży wybranych do badania na obszarze 309 rejonów badania cen na terenie całego kraju. Ankieterzy są pracownikami urzędów statystycznych (US). Punkty notowań typowane są w sposób celowy. Ich wyboru dokonują ankieterzy wraz z pracownikami US, którzy koordynują badanie cen. Wybierane są zarówno duże sklepy wielobranżowe, domy towarowe, jak i sklepy specjalistyczne, a także zakłady gastronomiczne oraz targowiska (dla artykułów rolno-spożywczych). Jednym z kryteriów doboru jest regularne zaopatrzenie oraz różnorodność i stałość oferowanego asortymentu. Notowanie cen dokonywane jest w tych samych punktach sprzedaży przez okres przynajmniej jednego roku.

   Uzupełniającym źródłem informacji o cenach są cenniki i zarządzenia o zmianach cen, wydawane przez organa administracji państwowej lub jednostki gospodarcze obejmujące zasięgiem swej działalności cały kraj. W ten sposób obserwowane są ceny m.in. przewozów PKP, niektórych leków oraz usług pocztowych i telekomunikacyjnych.

   W bieżącym roku badanych jest ok. 1,8 tys. reprezentantów, których lista jest jednakowa w każdym rejonie. Każdego roku lista ta jest modyfikowana z uwagi na pojawienie się w sprzedaży nowych produktów i wycofywanie tych, które nie cieszą się popytem. Weryfikacji reprezentantów dokonuje GUS przy współudziale US, stosując następujące kryteria ich doboru:

   - dominujący udział wartości sprzedaży towaru lub usługi w grupie asortymentowej, którą ma reprezentować,

   - powszechność sprzedaży i możliwość swobodnego wyboru towaru/usługi przez nabywcę,

   - konieczność uwzględniania towarów nowych.

   Badane są ceny towarów zarówno krajowych, jak i zagranicznych oraz usług o podstawowym znaczeniu w konsumpcji ludności. Z obserwacji wyłączone są ceny towarów nieświeżych, przeterminowanych, zniszczonych oraz wybrakowanych. Uwzględnia się natomiast w badaniu ceny wyprzedaży, sezonowe obniżki cen i specjalne oferty sprzedaży.

   W zależności od stopnia szczegółowości opisu reprezentanty podzielono na dwa rodzaje:

   - towary i usługi opisane bardzo dokładnie z podaniem konkretnych parametrów ściśle określających ich cechy,

   - towary stanowiące wąskie grupy asortymentowe, które dostarczane są na rynek w krótkich seriach i ulegające wpływom mody, gdzie wytypowanie jednego konkretnego towaru spośród wielu ciągle zmieniających się asortymentów nie jest możliwe i celowe. Należą do tej kategorii reprezentanty z grupy ubiory, bielizna, obuwie itp.

   W ramach wąskiej grupy asortymentowej wyboru konkretnych towarów do notowania dokonuje ankieter, typując te, które powszechnie występują na lokalnym rynku i są najczęściej nabywane, co gwarantuje utrzymanie ciągłości notowań (stałość zaopatrzenia). Ankieter dokonuje również uściślenia zakresu i warunków wykonania usługi wybranej do badania cen.

   Notowania cen detalicznych dokonywane są w okresie od 1 do 25 dnia każdego miesiąca. W zakresie artykułów żywnościowych (oprócz warzyw i owoców), napojów bezalkoholowych i alkoholowych oraz wyrobów tytoniowych ceny notowane są dwa razy w miesiącu (w pierwszej i drugiej połowie). Ceny warzyw i owoców notuje się trzy razy w miesiącu (w dekadach). Pozostałe artykuły nieżywnościowe i usługi konsumpcyjne badane są jeden raz w miesiącu.

   Ceny notowane są przez ankieterów na pięciu ujednoliconych formularzach, obejmujących dane dotyczące cen detalicznych artykułów żywnościowych (z wyłączeniem grup ˝owoce˝ i ˝warzywa˝), napojów bezalkoholowych i alkoholowych oraz wyrobów tytoniowych (formularz C-02-10), owoców i warzyw (C-02-11), artykułów żywnościowych, napojów bezalkoholowych i alkoholowych oraz wyrobów tytoniowych w zakładach gastronomicznych (C-02-13), towarów nieżwynościowych konsumpcyjnych (C-02-30) oraz usług konsumpcyjnych (C-02-40). Na formularzach zawarte są informacje dotyczące nazwy reprezentanta, jednostki miary, symbol PKWiU oraz numer kolejny reprezentanta w obrębie grupy PKWiU, a także pole na zanotowanie poziomów cen w 12 miesiącach badanego roku, miejsce na uwagi ankietera, dotyczące np. podstawowych cech jakościowych badanych reprezentantów, zakresu usługi, miejsca notowania, gramatury itp.

   Zanotowane przez ankieterów ceny są rejestrowane i kontrolowane na komputerach w US, a następnie przekazywane do GUS pocztą elektroniczną. Co miesiąc do GUS przesyłanych jest ok. 0,5 mln danych jednostkowych dotyczących poziomów wybranych cen towarów i usług.

   II. System wag.

   Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych obliczane są przy przyjęciu jako systemu wag przeciętnych rocznych wydatków w zł na 1 osobę w roku poprzednim. Ze względu na postępujące zmiany w modelu i strukturze konsumpcji aktualizacja systemu wag następuje corocznie. Przeciętne roczne wydatki pochodzą z badań budżetów gospodarstw domowych. Badanie to przeprowadzone jest metodą reprezentacyjną, tzn. w oparciu o losowy dobór gospodarstw domowych. Od 1993 r. stosuje się miesięczną rotację gospodarstw (poprzednio kwartalną), co zmniejsza liczbę gospodarstw domowych odmawiających uczestnictwa w badaniu oraz zwiększa efektywność i wiarygodność uzyskanych wyników.

   Łącznie w ciągu roku badaniem objętych jest ponad 32 tys. gospodarstw domowych, co stanowi 0,3% gospodarstw domowych w kraju. Badania budżetów gospodarstw domowych prowadzone są przez ankieterów i obejmują wszystkie typy prywatnych gospodarstw domowych oprócz ludności zamieszkującej obiekty zbiorowego zakwaterowania (internaty, domy opieki społecznej) oraz gospodarstw domowych, w skład których wchodzą obywatele obcego państwa.

   Dane o wydatkach gospodarstw domowych grupowane są według klasyfikacji COICOP/HBS. W 2003 r. system wag stanowią wydatki konsumpcyjne pogrupowane według 310 grup asortymentowych pochodzących z badania budżetów gospodarstw domowych w 2002 r. W systemie wag przyjętym do obliczenia wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych nie uwzględnia się niektórych rozchodów, w tym:

   - podatków i opłat celnych,

   - wydatków na nieruchomości i ziemię,

   - wydatków na cele społeczne, np. wydatków na cele dobroczynne, wydatków związanych z praktykami religijnymi (ofiara na tacę), składek na różnego rodzaju fundusze,

   - zakupu papierów wartościowych i walut obcych,

   - kar pieniężnych,

   - wpłat kaucji,

   - dopłat do delegacji służbowych,

   - alimentów,

   - darów i pożyczek udzielonych osobom prywatnym,

   - wydatków ponoszonych na utrzymanie młodzieży uczącej się i mieszkającej poza domem (z wyjątkiem zakwaterowania),

   - spłat pożyczek i kredytów,

   - kieszonkowego przekazywanego dzieciom.

   Dane uzyskane z badań budżetów gospodarstw domowych wykazują zaniżenie w odniesieniu do niektórych grup wydatków, szczególnie dotyczy to: wydatków na alkohol, wyroby tytoniowe i wydatków w zakładach gastronomicznych. Z tego względu w przyjmowanym do obliczeń wskaźnika systemie wag dokonuje się korekty danych uzyskanych z badanych gospodarstw w oparciu o dane makroekonomiczne. Korekta polega na podwyższeniu poziomu wydatków na te grupy towarów. Również ogólna wartość wydatków z badań budżetów gospodarstw domowych przyjmowana do obliczeń wskaźników korygowana jest o różnicę między oszacowanymi wydatkami na zakłady gastronomiczne, napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe a kwotą wydatków na te artykuły z badań budżetów.

   III. Algorytm obliczania wskaźników cen.

   Punktem wyjścia do uzyskania miesięcznego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych jest obliczenie średnich cen dla poszczególnych reprezentantów. Przeciętny miesięczny poziom ceny reprezentanta w rejonie badań obliczany jest na podstawie notowań według formuły średniej arytmetycznej. Równolegle obliczona jest przeciętna roczna cena w roku poprzednim dla każdego reprezentanta w każdym z rejonów badań (jako średnia arytmetyczna z cen w poszczególnych miesiącach). Na tej podstawie uzyskiwany jest wskaźnik cen każdego reprezentanta w danym rejonie badań dla poszczególnych miesięcy w stosunku do średniej ceny z roku poprzedniego. Indywidualny wskaźnik cen danego reprezentanta w skali kraju oblicza się, stosując formułę średniej geometrycznej, przy wykorzystaniu wskaźników cen reprezentanta w poszczególnych rejonach.

   Również według formuły średniej geometrycznej obliczane są w skali kraju wskaźniki cen dla każdej grupy elementarnej z indywidualnych wskaźników cen reprezentantów, które zaliczane są do tej grupy.

   Agregatowy wskaźnik cen dla grupy towarowej wyższego rzędu jest ważoną średnią arytmetyczną wskaźników obliczonych dla wszystkich grup elementarnych tworzących tę grupę przy zastosowaniu systemów wag.

   IV. Zakres obliczanych wskaźników cen.

   Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych oblicza się dla ogółu ludności oraz grup gospodarstw domowych. Są to gospodarstwa domowe: pracowników, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, rolników, pracujących na własny rachunek, emerytów i rencistów oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (poza emeryturą i rentą). Podział na grupy wyczerpuje strukturę gospodarstw domowych z punktu widzenia ich społeczno-ekonomicznego charakteru.

   Wskaźniki cen obliczane są miesięcznie, a dla żywności, napojów bezalkoholowych i alkoholowych oraz wyrobów tytoniowych - dwa razy w miesiącu.

   Podstawowe grupowania, według których obliczane i publikowane są wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych, określone są w klasyfikacji COICOP.

   V. Interpretacja i upowszechnianie wyników badania cen.

   Obliczane i publikowane wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych określają w procentach, o ile więcej lub mniej musiał wydać przeciętnie konsument w danym czasie w porównaniu z okresem bazowym na zakup tej samej ilości takich samych lub podobnych towarów i usług.

   Opracowywane według wyżej wymienionych zasad metodycznych wskaźniki cen podawane są do publicznej wiadomości zgodnie ze standardami międzynarodowymi, tzn. przy przestrzeganiu zasady 3R (równoprawnie, równorzędnie i równocześnie) oraz ˝tak szybko, jak to jest możliwe˝, tj. w ok. dwa tygodnie po miesiącu (kwartale, roku) sprawozdawczym, a w zakresie badania cen żywności - dwa razy w miesiącu, do 12 dnia po okresie sprawozdawczym.

   Wyniki badania cen publikowane są w opracowaniach GUS, takich jak: ˝Mały Rocznik Statystyczny˝, ˝Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej˝, ˝Biuletyn Statystyczny˝, ˝Ceny w Gospodarce Narodowej˝ (edycja miesięczna i roczna).*)

   Z poważaniem

   Podsekretarz stanu

   Ryszard Michalski

   Warszawa, dnia 17 listopada 2003 r.