IV kadencja

Odpowiedź ministra spraw zagranicznych - z upoważnienia prezesa Rady Ministrów -

na zapytanie nr 1317

w sprawie zrzeczenia się przez rząd polski w 1991 r. dochodzenia roszczeń obywateli polskich wynikłych z prześladowań nazistowskich

   Szanowny Panie Marszałku! W związku z zapytaniem pana posła Pawła Poncyljusza (pismo nr DSP-4403-1235/03 z dnia 15 stycznia 2003 r.) w sprawie zrzeczenia się przez rząd polski w 1991 r. dochodzenia roszczeń obywateli polskich wynikłych z prześladowań nazistowskich, odpowiadając z upoważnienia prezesa Rady Ministrów uprzejmie informuję:

   Roszczenia wynikające z prześladowań nazistowskich stanowią odmienną grupę roszczeń odszkodowawczych w stosunku do roszczeń wynikających z łamania przez Niemców tzw. prawa wojennego, unormowanego w szeregu konwencji haskich i genewskich, w tym praw jeńców wojennych. Wiążą się one z ewolucją prawa międzynarodowego i samego pojęcia reparacji wojennych, jaka nastąpiła w związku z II wojną światową.

   Do czasu I wojny światowej pojęcie reparacji wojennych było rozumiane jako odszkodowanie jedynie z tytułu strat wojskowych poniesionych w trakcie wojny. Dopiero w traktacie wersalskim z 28 czerwca 1919 r., regulującym skutki I wojny światowej, pojęcie reparacji wojennych, obok odszkodowania za szkody wojskowe, objęło również odszkodowanie z tytułu szkód cywilnych (art. 232 traktatu wersalskiego). Z kolei w wyniku II wojny światowej już po jej zakończeniu nastąpiło rozszerzenie jego treści o kolejny element - zespół szkód z tytułu prześladowania. Powstała w ten sposób gałąź odpowiedzialności z tytułu czynów bezprawnych popełnionych w trakcie działań wojennych wobec osób fizycznych - ofiar prześladowań nazistowskich (jeńców obozów koncentracyjnych, robotników przymusowych itp.).

   Jak wiadomo, Polska nie zawarła odrębnej umowy reparacyjnej z Niemcami, opierając swe działania w tej mierze bezpośrednio na umowie poczdamskiej. W dniu 23 sierpnia 1953 r. złożyła natomiast oświadczenie o rezygnacji z reparacji wojennych wobec Niemiec. Zgodnie z oficjalną interpretacją zawartą w deklaracji skierowanej do Narodów Zjednoczonych z 27 września 1969 r. ta rezygnacja z reparacji nie objęła roszczeń z tytułu czynów bezprawnych wobec jednostek.

   Po zjednoczeniu Niemiec 16 października 1991 r. została zawarta w formie wymiany not umowa między rządem RP a rządem RFN w sprawie wpłaty ze strony rządu RFN 500 mln DEM na konto Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie. Środki fundacji przeznaczone były dla szczególnie poszkodowanych ofiar prześladowania nazistowskiego. Rząd niemiecki podkreślił jednak, iż wypłacając tę sumę kieruje się względami humanitarnymi, a więc nie poczuciem odpowiedzialności i uznaniem szerokiego pojmowania pojęcia reparacji. Ze swej strony Polska potwierdziła, iż uważa sprawy będące przedmiotem porozumienia za ostatecznie uregulowane i zrezygnowała z ich dochodzenia w imieniu obywateli. Ta formuła ma charakter rezygnacji z działań na rzecz obywateli polskich w ramach instytucji opieki dyplomatycznej. Podkreśliły to oba rządy, uznając, iż umowa nie oznacza ograniczenia żadnych praw odszkodowawczych ich obywateli.

   Wobec powyższego, dla oceny ewentualnego roszczenia odszkodowawczego kluczową przesłanką jest rodzaj działania wobec jeńca wojennego. Naruszenie norm konwencji genewskiej z 27 lipca 1929 r. w sprawie traktowania jeńców w czasie wojny (np. skierowanie do pracy w przemyśle zbrojeniowym), stanowiące złamanie prawa wojennego, tworzy roszczenie odszkodowawcze wchodzące w skład katalogu klasycznych roszczeń reparacyjnych, których zrzeczenie się przez Polskę nastąpiło 23 sierpnia 1953 r. Natomiast czyny wobec jednostki (również jeńców), posiadające charakter prześladowań z tytułu przeciwnych narodowemu socjalizmowi poglądów politycznych, rasy, wiary czy światopoglądu, stanowią tzw. prześladowanie nazistowskie i objęte są ograniczonym zrzeczeniem z 1991 r.

   Droga indywidualnego dochodzenia roszczeń przed sądami niemieckimi nie jest zamknięta z polskiego punktu widzenia, aczkolwiek w tym trybie należy liczyć się z utrudnieniami, wynikającymi z ustawodawstwa RFN.

   Z wyrazami szacunku

   Minister

   Włodzimierz Cimoszewicz

   Warszawa, dnia 12 lutego 2003 r.