III kadencja

Odpowiedź ministra pracy i polityki socjalnej

na zapytanie nr 675

w sprawie zatrudniania inwalidów w zakładach pracy chronionej

   W odpowiedzi na zapytanie pana posła Andrzeja Słomskiego w sprawie zatrudniania inwalidów w zakładach pracy chronionej, przekazane pismem z dnia 19 maja 1999 r. (znak: SPS-0203-675/99) uprzejmie wyjaśniam, że zgodnie z art. 28 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU nr 123, poz. 776 z późn. zm.) u pracodawcy prowadzącego zakład pracy chronionej osoby niepełnosprawne muszą stanowić co najmniej 40% załogi zakładu, w tym co najmniej 10% osoby o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności.

   Ustawowe wymogi, dotyczące wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej, określają zatem udział osób o lekkim stopniu niepełnosprawności - odpowiadającym dawnemu orzeczeniu o zaliczeniu do III grupy inwalidów - na ok. 30% osób zatrudnionych w zakładzie.

   Oczywiście są zakłady pracy chronionej zatrudniające znacznie wyższy procent osób niepełnosprawnych, także o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, zależnie od możliwości pracodawcy i potrzeb lokalnego rynku pracy - niemniej idea integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych wskazuje na potrzebę jak najszerszego włączania osób o różnych stopniach niepełnosprawności w warunki pracy maksymalnie przypominające powszechnie panujące w zakładach pracy.

   Nie bez znaczenia jest również fakt, że zakład pracy chronionej musi sprostać wymogom konkurencji i ekonomicznym regułom wolnego rynku, uwzględniając jednocześnie uprawnienia osób niepełnosprawnych (np. krótszy czas pracy, dodatkowe urlopy lub zwolnienia od świadczenia pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia) oraz często niższe możliwości zawodowe swoich niepełnosprawnych pracowników. Dlatego też ustawodawca przyjął, że w zakładzie pracy chronionej może pracować 60% osób pełnosprawnych.

   Pragnę też wyjaśnić, że środki pochodzące ze zwolnień podatkowych zakład pracy chronionej w większości gromadzi w formie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych i przeznacza na cele rehabilitacyjne, zgodnie z art. 33 ww. ustawy. Natomiast 10% tych środków finansowych zakład przekazuje na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, podobnie jak część kwoty stanowiącej różnicę między należnym a naliczonym podatkiem od towarów i usług (art. 31 ust. 3 oraz art. 59 ww. ustawy). Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych pozyskuje zatem część środków finansowych z zakładów pracy chronionej.

   Zgodnie z art. 32 ww. ustawy pracodawca prowadzący zakład pracy chronionej może oczekiwać pomocy ze strony funduszu w formie:

   - dofinansowania (do wysokości 50%) oprocentowania zaciągniętych kredytów bankowych,

   - dofinansowania wynagrodzeń osób chorych psychicznie, upośledzonych umysłowo lub chorych na epilepsję (w wysokości 75% najniższego wynagrodzenia),

   - pożyczki na cele inwestycyjne, modernizację lub restrukturyzację zakładu,

   - refundacji kosztów szkolenia niepełnosprawnych pracowników, jeśli szkolenie było związane ze zmianą profilu produkcji,

   - dofinansowania służącego ochronie istniejących miejsc pracy, szczególnie gdy ich utrzymanie jest zagrożone likwidacją,

   - subwencji związanych z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych.

   Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych opracował szczegółowe zasady realizacji poszczególnych form współpracy z zakładami pracy chronionej oraz formy rozliczeń i kontroli wykorzystania przyznanych środków finansowych.

   Prawidłowość wywiązywania się pracodawcy - także w zakładach pracy chronionej - z zobowiązań pracowniczych wynikających ze stosunku pracy kontroluje Państwowa Inspekcja Pracy. Natomiast art. 7 i art. 31 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (DzU nr 100 poz. 442 z późn. zm.) i art. 201 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (DzU nr 137, poz. 926) umożliwia urzędom kontroli skarbowej kontrolę zakładów pracy chronionej w zakresie wykorzystywania środków zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych oraz warunków utrzymania statusu upoważniającego do korzystania ze zwolnień podatkowych.

   Ponadto pracodawcy zobowiązani są do przekazywania pełnomocnikowi rządu ds. osób niepełnosprawnych okresowych informacji o spełnianiu warunków, jakie decydowały o przyznaniu statusu zakładu pracy chronionej, w tym także warunku dotyczącego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Każdy sygnał zgłaszany przez organy kontrolne, a także przez pracowników zakładów pracy chronionej, wskazujący na nieprawidłowości w tym zakresie jest sprawdzany i analizowany, aby ograniczyć do minimum tzw. fikcyjne zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Podstawowe znaczenie ma tu jednak stosunek samych osób niepełnosprawnych do takich działań pracodawcy.

   W 1998 r. i w okresie 5 miesięcy 1999 r. - w wyniku niespełnienia ustawowych warunków, likwidacji zakładu lub rezygnacji pracodawcy - utraciło status zakładu pracy chronionej 66 podmiotów. Obecnie pełnomocnik rządu ds. osób niepełnosprawnych prowadzi postępowanie wyjaśniające w stosunku do 400 zakładów pracy chronionej, w związku z niewywiązywaniem się pracodawcy z obowiązku wynikającego z art. 30 ust. 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji (...).

   Odnosząc się do szczegółowych pytań przedstawionych w zapytaniu pana posła Andrzeja Słomskiego, uprzejmie wyjaśniam, że:

   1. Liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w rejonowych (obecnie powiatowych) urzędach pracy jako poszukujące pracy wzrastała w latach 1992-1996 z 32 281 do 75 599 osób, przy czym najwięcej osób niepełnosprawnych poszukiwało pracy w roku 1994 - ponad 77 tys. Od roku 1997 liczba poszukujących pracy osób niepełnosprawnych spada. W 1998 r. zarejestrowanych było 64 316 osób. W latach 1992-1998 zorganizowano - przy udziale środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych - ogółem 109 698 stanowisk pracy, w tym dla 8849 osób niepełnosprawnych w formie pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Najwięcej miejsc pracy, tj. 25 168, utworzono w 1993 r. W 1998 r. powstało 15 062 miejsc pracy, w tym jedynie 6404 w zakładach pracy chronionej. Wzrost nakładów finansowych na tworzenie miejsc pracy wynika m.in. ze wzrostu kosztów wyposażenia stanowisk pracy - średni koszt jednego miejsca pracy w 1993 r. wynosił 7,57 tys. zł, natomiast w 1998 r. - 16,84 tys. zł.

   Pragnę wyjaśnić, że art. 26 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej (...) stwarzający możliwość uzyskania zwrotu części kosztów utworzenia miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych jest adresowany do wszystkich chętnych pracodawców i korzystają z tych rozwiązań głównie pracodawcy niemający statusu zakładu pracy chronionej. Pracodawcy prowadzący zakłady pracy chronionej pokrywają koszty tworzenia miejsc pracy z własnych środków, finansując ich część z zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych lub organizują stanowiska pracy przy udziale Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w przedstawionych wyżej formach. Współpraca pracodawców z funduszem przebiega na podstawie umów cywilnoprawnych i wymóg rzetelnego wywiązywania się z zobowiązań określonych umową stanowi podstawowe kryterium dalszej współpracy, co dyscyplinuje pracodawców. Ponadto decentralizacja działalności funduszu i przejęcie zadań przez oddziały wojewódzkie ułatwi współpracę i kontrolę wydatkowania środków finansowych.

   2. W stosunku do pracodawców, którzy nie wywiązywali się rzetelnie z zobowiązań wynikających z umów z wojewódzkimi urzędami pracy w sprawie zwrotu części kosztów utworzenia miejsc dla osób niepełnosprawnych, urzędy pracy stosowały drogę egzekucji zobowiązań przewidzianą art. 26 ust. 4 i 5 ww. ustawy oraz kierowały sporne sprawy do sądu.

   Zgodnie z art. 34 ustawy z dnia 29 grudnia 1998 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z wdrożeniem reformy ustrojowej państwa (DzU nr 162, poz. 1126) z dniem 1 stycznia 1999 r. właściwi starostowie stali się stroną dotychczasowych umów cywilnoprawnych w miejsce dyrektorów urzędów pracy. Obecnie kontrola prawidłowości realizacji tego zadania należy do starostów.

   Nieprawidłowości w wywiązywaniu się pracodawców z tych umów dotyczą głównie okresu zatrudnienia osoby niepełnosprawnej na stanowisku utworzonym przy udziale środków funduszu. Problemy z wyłudzeniem środków finansowych i przeznaczaniem ich na inne cele są rzadkością, ponieważ ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji (...) nie przewiduje możliwości przyznania dofinansowania udzielanego pracodawcy na zakup wyposażenia miejsca pracy. Pracodawca, po podpisaniu umowy określającej warunki realizacji zadania, musi przeznaczyć własne środki finansowe na zorganizowanie miejsca pracy, przedstawić wymaganą dokumentację, a starosta (poprzednio urząd pracy) dokonuje jedynie zwrotu części kosztów w zakresie określonym umową. Przed dokonaniem refundacji starosta kontroluje prawidłowość rozliczenia, a Państwowa Inspekcja Pracy wydaje opinię o nowo utworzonym stanowisku pracy. Uzyskanie pozytywnej opinii PIP jest warunkiem udzielenia refundacji. Szczegółowe warunki rozliczania refundacji reguluje rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 25 czerwca 1998 r. w sprawie trybu i szczegółowych zasad postępowania dotyczącego zwrotu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych kosztów poniesionych przez pracodawców w związku z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych (DzU nr 86 poz. 548).

   W tej sytuacji istnieje jedynie możliwość próby uzyskania przez pracodawcę zwrotu kosztów zakupu maszyn i urządzeń przeznaczonych w rzeczywistości na inne stanowisko pracy, co jest w stanie skontrolować PIP w toku ustawowych kontroli. Podobnie kontroli inspekcji pracy podlega sposób wywiązywania się pracodawcy z zobowiązań wynikających z umowy o pracę z osobą niepełnosprawną. Zwrot kosztów wynagrodzenia wypłacanego osobie niepełnosprawnej jest dokonywany po udokumentowaniu przez pracodawcę wydatkowania środków na ten cel w formie kopii listy płac oraz dowodów wpłat świadczących o odprowadzeniu składek na ubezpieczenia społeczne.

   3. Zgodnie z art. 1 i art. 62 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji (...) osoby o lekkim stopniu niepełnosprawności - a więc także zaliczone do III grupy inwalidów - są osobami niepełnosprawnymi, wobec których realizowane są zadania przewidziane ustawą, w tym także zadania związane z tworzeniem dla tych osób miejsc pracy dostosowanych do ich możliwości. Są to miejsca pracy z reguły mniej kosztowne, a refundacja - jak przedstawiono to powyżej - obejmuje jedynie koszty faktycznie poniesione przez pracodawcę i udokumentowane zgodnie z wymogami ww. rozporządzenia i umowy zawartej ze starostą. Teza, że są to osoby niewymagające pomocy w wyrównywaniu szans zawodowych, jest niesprawiedliwym uogólnieniem, nieuwzględniającym rzeczywistych potrzeb osób o schorzeniach mało widocznych dla otoczenia, a często utrudniających funkcjonowanie w życiu codziennym i w pracy. Nie zawsze orzeczenie lekkiego stopnia niepełnosprawności (lub zaliczenie do inwalidów III grupy) oznacza niewielkie ograniczenie możliwości zawodowych oraz sprawność fizyczną i psychiczną pozwalającą sprostać w pełni wymaganiom pracodawcy na tzw. otwartym rynku pracy.

   Ocena taka jest krzywdząca np. dla osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, schorzeniami kardiologicznymi, głuchoniemych, chorych na epilepsję - posiadających takie orzeczenia - oraz dla osób, w stosunku do których Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego orzekła niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym. Osoby te, jeśli nie towarzyszy orzeczeniu uprawnienie do zasiłku pielęgnacyjnego, traktowane są - zgodnie z art. 62 ww. ustawy - jako zaliczone do lekkiego stopnia niepełnosprawności.

   Problemy związane z pozyskaniem miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych często wynikają nie tyle z orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, co z braku nowoczesnych umiejętności zawodowych i niskiego poziomu wykształcenia tej grupy poszukujących pracy oraz uprzedzeń pracodawców. Niejednokrotnie znacznie łatwiej jest uzyskać zatrudnienie np. prawnikowi poruszającemu się na wózku inwalidzkim niż osobie z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności (III grupa inwalidów) z epilepsją.

   Jeśli osoba niepełnosprawna, dla której służby zatrudnienia poszukują miejsca pracy, dysponuje stosunkowo wysokimi możliwościami zawodowymi, to zaangażowanie środków finansowych funduszu w zorganizowanie dla niej miejsca pracy jest odpowiednio mniejsze, zależnie od indywidualnych potrzeb wynikających z niepełnosprawności.

   Nie przewiduje się zatem weryfikacji wykluczającej osoby o lekkim stopniu niepełnosprawności z działań na rzecz aktywnego pozyskiwania miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych.

   4. Ponieważ aktywna współpraca z pracodawcami w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych wymaga dobrej znajomości potrzeb lokalnego rynku pracy oraz oczekiwań i możliwości osób niepełnosprawnych poszukujących pracy, konieczny był pewien czas przeznaczony przez starostów na merytoryczne przygotowanie się do realizacji tego zadania. Od 1 stycznia 1999 r. starostowie przejęli kontynuowanie umów będących w trakcie realizacji i przebiega ona bez większych zakłóceń. W przypadku wątpliwości wszelkich wyjaśnień udziela starostom Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych. Trudno dziś ocenić działania podejmowane przez starostów w zakresie tworzenia miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych, gdyż w praktyce są to pierwsze miesiące ich działalności. Kompleksowa, rzetelna ocena będzie możliwa po upływie kilku miesięcy.

   Sądzę, że istotną pomocą w prawidłowym realizowaniu omawianego zadania przez starostów są szczegółowe rozwiązania przyjęte w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej w tej sprawie.

   Minister

   Longin Komołowski

   Warszawa, dnia 7 czerwca 1999 r.