Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej - z upoważnienia ministra -
na interpelację nr 5689
w sprawie ubóstwa polskich dzieci
Szanowna Pani Marszałek! Odpowiadając na interpelację pani poseł Jadwigi Wiśniewskiej w sprawie ubóstwa polskich dzieci, uprzejmie wyjaśniam.
W Polsce do opisu stanu ubóstwa i zarazem skuteczności pomocy kierowanej do osób i rodzin najbardziej potrzebujących najczęściej stosuje się takie pojęcia jak: ˝granica ubóstwa skrajnego˝ (poniżej minimum egzystencji) oraz ˝ustawowa granica ubóstwa˝ (poniżej kryteriów dochodowych przyjętych w ustawie o pomocy społecznej). Do opisu modelu pomocy społecznej na tle zjawiska ubóstwa w społeczeństwie wykorzystywane są też takie kategorie pojęciowe jak: ˝relatywna granica ubóstwa˝, ˝subiektywna granica ubóstwa˝, ˝minimum socjalne˝, ˝ubóstwo względne˝.
Można stwierdzić, że działania pomocy społecznej w Polsce odnoszą się do ubóstwa dochodowego w wąskim znaczeniu tego słowa pojawiającego się wraz z określonymi ryzykami socjalnymi, w którym wyjściowym kryterium do prac koncepcyjnych i uprawnionego ustawowo działania jest skrajne ubóstwo oznaczające poziom życia, który powinien być bardzo podobny (lub nawet taki sam) we wszystkich krajach i który nie powinien zmieniać się w czasie, gdyż wyznaczony jest w odniesieniu do zaspokajania niezbędnych potrzeb życiowych. Względne ubóstwo zaś odnosi się do poziomu życia, który jest zdefiniowany w kategoriach społeczeństwa, w którym dana osoba żyje i który dlatego właśnie różni się między krajami i zmienia wraz z upływem czasu. Pojęcie ˝ubóstwa względnego˝ jest także ważne w odniesieniu do kwestii wykluczenia społecznego. Należy podkreślić, że opis ubóstwa znacznie różni się w zależności od przyjętych do analizy wskaźników i definicji, zwłaszcza dotyczy to opisów opartych na wydatkach i dochodach.
Pomimo wysiłku podejmowanego w ramach polityki społecznej państwa, po wielu latach względnej stabilizacji w sytuacji osób i rodzin zagrożonych ubóstwem w Polsce, rok 2011 ukazał negatywne skutki kryzysu socjalnego, w jakim znalazła się Polska. Częściowo wynika to z braku aktualizacji wskaźników progów dochodowych uprawniających do świadczeń z pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych, częściowo z ogólnoświatowego kryzysu finansowego, jaki trwa od kilku lat. W 2011 r. obliczone przez Główny Urząd Statystyczny wskaźniki służące monitorowaniu zasięgu ubóstwa ukształtowały się na nieco wyższym poziomie niż w latach poprzednich:
- granica ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji) - 6,7% (co oznacza, że u 6,7% osób w gospodarstwach domowych wydatki były niższe lub równe poziomowi minimum egzystencji),
- ustawowa granica ubóstwa (kryterium dochodowe w pomocy społecznej) - 6,5%,
- relatywna granica ubóstwa (połowa średnich wydatków ekwiwalentnych ogółu gospodarstw domowych w kraju) - 17,1%.
Jednakże prace nad efektywnością nieskładkowego systemu zabezpieczenia społecznego, do którego należy pomoc społeczna, ciągle trwają, w tym także prace nad weryfikacją progów dochodowych. Z dniem 1 październiku 2012 r. spodziewana jest zmiana wysokości progów dochodowych w pomocy społecznej, a z dniem 1 listopada br. - w systemie świadczeń rodzinnych. Zmiana wysokości kwot kryteriów pociąga za sobą automatyczną zmianę kwot świadczeń pieniężnych. Dzięki tym zmianom będzie można uzyskać nie tylko wyższe świadczenia pieniężne, ale trafią one także do większej liczby osób i rodzin. Dotyczy to w szczególności zasiłków: stałego, okresowego i celowego, rodzinnego. Oczekuje się, że do roku następnej weryfikacji w oparciu o nowe kryteria dochodowe pomoc społeczna będzie mogła, tak jak w latach ubiegłych, skutecznie wywiązywać się ze swoich ustawowych zobowiązań polegających na umożliwianiu osobom i rodzinom przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.
W dniu 16 maja br. Rada Ministrów przedstawiła do uzgodnień Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych propozycje dotyczące:
1) weryfikacji kryteriów dochodowych w systemie pomocy społecznej
- dla osoby samotnie gospodarującej - 542 zł (wzrost o 65 zł, tj. o 13,6%),
- dla osoby w rodzinie - 456 zł (wzrost o 105 zł, tj. o 30%);
jednocześnie wzrosną:
- maksymalna kwota zasiłku stałego z 444 zł na 529 zł (wzrost o 85 zł, tj. o 19%),
- wysokość pomocy dla cudzoziemców (ze statusem uchodźcy i ochroną uzupełniającą) z 446-1175 zł, na 531-1260 zł,
- wartość dochodu miesięcznego z 1 ha przeliczeniowego z 207 zł na 250 zł (wzrost o 43 zł, tj. o 20%).
2) podwyższenia w dwóch etapach kryterium dochodowego uprawniającego do świadczeń rodzinnych docelowo o 70 zł na osobę w rodzinie lub 81 zł w przypadku rodzin wychowujących niepełnosprawne dziecko, tj.
- od dnia 1 listopada 2012 r. do kwoty 539 zł na osobę w rodzinie (wzrost o 35 zł, tj. o 6,9%) lub
- do 623 zł na osobę w rodzinie wychowującą dziecko niepełnosprawne (wzrost o 40 zł, tj. o 6,9%),
- od dnia 1 listopada 2014 r. do kwoty 574 zł na osobę w rodzinie (wzrost o 35 zł, tj. o 6,5%) lub
- do 664 zł na osobę w rodzinie wychowującej dziecko niepełnosprawne (wzrost o 41 zł, tj. o 6,6%);
jednocześnie podwyższeniu ulegną od 1 listopada 2012 r. kwoty zasiłku rodzinnego do wartości odpowiadającej 40% wartości koszyka żywnościowego ustalonego w badaniach Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych na temat progu wsparcia dochodowego rodzin (WDR), tj. do:
- 77 zł na dziecko w wieku 0-5 lat (wzrost o 9 zł, tj. o 13,2%),
- 106 zł na dziecko w wieku 6-18 lat (wzrost o 15 zł, tj. o 16,5%),
- 115 zł na dziecko w wieku 19-23 lata (wzrost o 17 zł, tj. o 17,3%).
Ostateczna decyzja w sprawie wysokości kryteriów dochodowych uprawniających do świadczeń z pomocy społecznej oraz kwot świadczeń pieniężnych, jakie będą obowiązywały od 1 października 2012 r., zostanie podjęta w drodze rozporządzenia w terminie do dnia 15 lipca br. Natomiast decyzja w sprawie wysokości kryteriów dochodowych uprawniających do świadczeń rodzinnych oraz kwoty świadczeń rodzinnych, jakie będą obowiązywały od 1 listopada 2012 r., ogłoszona zostanie do dnia 15 sierpnia br.
W ramach rozwiązań mających na celu ułatwienie godzenia pracy zawodowej z wychowaniem dzieci rząd przygotował projekt ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, która weszła w życie z dniem 4 kwietnia 2011 r. Celem strategicznym regulacji jest tworzenie warunków dla rozwoju zróżnicowanych form opieki nad małymi dziećmi (żłobek, klub dziecięcy, dzienny opiekun, niania) oraz poprawa standardów funkcjonowania placówek opieki nad dziećmi w wieku do lat 3, a także umożliwienie rodzicom i opiekunom dzieci podjęcia aktywności zawodowej (m.in. szybszy powrót kobiet na rynek pracy), co oznacza lepszą sytuację dochodową gospodarstw domowych, a co za tym idzie - ograniczenie skali ubóstwa. Działanie to wpisuje się w projekt strategii ˝Europa 2020˝ mówiącej m.in. o dążeniu do wzrostu zatrudnienia wśród osób w wieku 20-64 do poziomu 71%, a więc również osób (rodziców, babć, dziadków) wychowujących dzieci w wieku do lat 3 oraz ograniczenia liczby Europejczyków żyjących poniżej krajowej granicy ubóstwa o 25%.
W celu zwiększenia dostępności tych usług i wsparcia gmin w realizacji zadania związanego z dostarczaniem tych usług Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej ogłosiło resortowy program rozwoju instytucji opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 ˝Maluch˝, który przewiduje dofinansowanie tworzenia przez gminy nowych miejsc opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3 w żłobkach i klubach dziecięcych poprzez inwestycje, adaptacje pomieszczeń, dofinansowanie wyposażenia i prac wykończeniowych, a także dofinansowanie szkoleń dziennych opiekunów. W 2011 r. z programu ˝Maluch˝ udzielono dotacji jednostkom samorządu terytorialnego w kwocie ogółem 15,3 mln zł na powstanie ok. 3,3 tys. nowych miejsc w żłobkach i klubach dziecięcych. W 2012 r. do dofinansowania w ramach programu ˝Maluch˝ zakwalifikowano już 67 projektów gmin na kwotę ok. 21 mln zł (w I turze) na powstanie ok. 2,5 tys. nowych miejsc w żłobkach i klubach dziecięcych. Do 15 czerwca 2012 r. przyjmowane były oferty w II turze konkursu. Ogółem w 2012 r. na realizację programu ˝Maluch˝ zaplanowano w budżecie państwa 40 mln zł. Ponadto, ze środków budżetu państwa za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych opłacane są składki (emerytalna, rentowa, wypadkowa i zdrowotna) za nianie zatrudnione przez rodziców i zgłoszone do ZUS (według stanu na dzień 28 maja br. było ich 8,1 tys.).
Wyniki raportu UNICEF ˝Ubóstwo dzieci˝, na które pani poseł się powołuje, służą natomiast pokazaniu i porównaniu sytuacji Polski na tle innych krajów UE. Problem ubóstwa dzieci w krajach UE został przedstawiony w tym raporcie przy pomocy dwóch wskaźników. Pierwszym z nich jest wskaźnik deprywacji dzieci, czyli odsetek dzieci, którym brakowało poszczególnych pozycji z 14-punktowej listy wskaźników deprywacji. Drugim - względne ubóstwo dzieci definiowane jako 50% mediany ekwiwalentnych dochodów do dyspozycji gospodarstw domowych. W publikacji przyjęto zupełnie inną niż obowiązująca w Polsce granicę ubóstwa, która umożliwiła przedstawienie zagadnienia dla wszystkich krajów UE. Z raportu wynika, że najczęściej dostępu do przynajmniej 3 pozycji nie mają dzieci żyjące poza własnymi rodzinami, dzieci żyjące w rodzinach niepełnych i wielodzietnych.
Do tej pory polityka zwalczająca ubóstwo wśród dzieci należała do państw członkowskich czy władz regionalnych i lokalnych. Jednakże współpraca w tej kwestii z UE miała ogromny wpływ, który skutkował zgodą na wzmocnienie działań w tym obszarze. Współpraca państw unijnych w dziedzinie walki z biedą i wykluczeniem społecznym wśród dzieci doprowadziła do zaakceptowania przez szefów państw członkowskich konkluzji Rady UE nt. walki z ubóstwem dzieci i promowanie idei ich dobrostanu. Konkluzje te Rada EPSCO przyjęła w czerwcu 2011 r. i znalazł się w nich zapis o konieczności przygotowania rekomendacji na rzecz walki z ubóstwem dzieci, do których powstania czynnie miał się włączyć Komitet ds. Ochrony Socjalnej (SPC). Komitet powołał w tym celu grupę ekspertów ad hoc ds. ubóstwa dzieci, której celem było przygotowanie raportu na ten temat. Prace grupy rozpoczęły się w październiku 2011 r., czyli jeszcze podczas prezydencji polskiej, stąd w grupie ad hoc znalazł się przedstawiciel Polski.
Raport grupy ad hoc ds. ubóstwa dzieci jest podstawą do przygotowania przez Komisję Europejską ˝Rekomendacji na rzecz walki z ubóstwem dzieci˝. Rekomendacje mają powstać do końca 2012 r. Raport, oprócz propozycji rekomendacji, zawiera również tabelę ze wskaźnikami monitorowania wdrażania przyszłych rekomendacji. Ponadto, w raporcie znajduje się zapis o sposobie monitorowania wdrażania rekomendacji na rzecz ubóstwa dzieci, co przyczyni się do regularnych i systematycznych przeglądów sytuacji społeczno-ekonomicznej dzieci.
Zaangażowanie Polski w przygotowanie raportu, tym samym przyszłych rekomendacji UE na rzecz walki z ubóstwem dzieci, przyczyni się do realizacji założonego celu walki z ubóstwem ze strategii ˝Europa 2020˝. Ponadto, powstanie unijnych rekomendacji na rzecz walki z ubóstwem dzieci może stać się motorem zmian oraz przyczynić się do wzmocnienia politycznego zaangażowania w walkę z tym problemem.
Z szacunkiem
Sekretarz stanu
Jarosław Duda
Warszawa, dnia 6 lipca 2012 r.