Odpowiedź ministra nauki i szkolnictwa wyższego
na interpelację nr 14203
w sprawie przeznaczania środków przez uczelnie wyższe na projekty badawcze
Szanowna Pani Marszałek! Nawiązując do pisma z dnia 19 lutego 2013 r., znak: SPS-023-14203/13, przekazującego interpelację pana posła Tomasza Jagiełły w sprawie przeznaczania środków przez uczelnie na projekty badawcze, przedstawiam poniżej odpowiedzi na pytania postawione w ww. interpelacji.
Ad 1. Czy Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego uruchomiło programy mające na celu wykorzystanie badań w gospodarce?
Zgodnie z ustawą o zasadach finansowania nauki z 30 kwietnia 2010 r. (Dz. U. Nr 96, poz. 615, z późn. zm.) oraz ustawą o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju z 30 kwietnia 2010 r. (Dz. U. Nr 96, poz. 616, z późn. zm.) realizacja programów wsparcia badań stosowanych i prac rozwojowych należy do ustawowych zadań Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR), które jest agencją wykonawczą podległą Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW). Od czasu wejścia w życie ww. ustaw NCBiR uruchomiło wiele programów ukierunkowanych na wsparcie badań naukowych, które będą prowadziły do zastosowania ich wyników w gospodarce. Przykładem są m.in.:
1. ˝Program badań stosowanych˝, który ma na celu wsparcie projektów badawczych o charakterze aplikacyjnym, tj. prac badawczych podejmowanych w celu zdobycia nowej wiedzy mającej konkretne zastosowania praktyczne. Szacowany budżet programu na lata 2012-2017 wynosi 1,2 mld zł.
Główne cele programu to:
- zwiększenie innowacyjności polskiej gospodarki poprzez wykorzystanie wyników badań naukowych,
- wzmocnienie współpracy pomiędzy jednostkami badawczymi i przedsiębiorcami bezpośrednio zainteresowanymi zastosowaniem wyników badań w prowadzonej działalności gospodarczej.
Pierwszy konkurs został ogłoszony 26 stycznia 2012 r., zaś nabór wniosków był prowadzony w okresie od 1 lutego 2012 r. do 16 marca 2012 r. W ramach pierwszego konkursu wpłynęło 1140 wniosków, zaś 227 projektów uzyskało dofinansowanie na łączną kwotę ok. 690 mln zł. W dniu 1 lutego 2013 r. upłynął termin składania wniosków w drugim konkursie w ramach ww. programu. Złożono w nim 1483 wnioski na kwotę ponad 3,97 mld zł.
2. ˝Innotech˝, którego celem jest wzmocnienie współpracy przedsiębiorstw z uczelniami i jednostkami badawczymi sektora publicznego, a także przyczynienie się do zwiększania przez krajowe przedsiębiorstwa oferty w zakresie produktów wysokiej technologii. Program skierowany jest do podmiotów podejmujących działania badawcze i prace przygotowawcze do wdrożenia ukierunkowane na opracowanie i wdrożenie innowacyjnych technologii, produktów lub usług, służących podniesieniu konkurencyjności polskiej gospodarki. Program podzielony jest na dwie ścieżki: In-Tech i Hi-Tech. Ścieżka programowa In-Tech skierowana jest do konsorcjów i centrów naukowo-przemysłowych oraz przedsiębiorców. W ramach ścieżki Hi-Tech aplikować mogą innowacyjne przedsiębiorstwa z sektora MŚP działające w obszarze wysokich technologii. Przeprowadzone zostały już dwa konkursy w ramach ww. programu. W dniu 19 marca 2012 r. został ogłoszony drugi konkurs w ramach programu ˝Innotech˝, w ramach którego wpłynęło 414 wniosków, z których 406 zostało skierowanych do oceny merytorycznej. Ocenę pozytywną uzyskało 235 wniosków (ścieżka In-Tech - 212, ścieżka Hi-Tech - 23).
3. Program sektorowy ˝InnoLot˝ jest rezultatem porozumienia zawartego pomiędzy NCBiR a grupą stowarzyszeń firm lotniczych reprezentujących Polską Platformę Technologiczną Lotnictwa. Program ma na celu finansowanie badań naukowych oraz prac rozwojowych nad innowacyjnymi rozwiązaniami dla przemysłu lotniczego. Budżet programu na lata 2013-2017 wynosi 500 mln zł, z czego 200 mln zł stanowił będzie wkład własny przedsiębiorstw zaangażowanych w realizację programu. Ogłoszenie pierwszego konkursu przewidywane jest na 20 marca 2013 r.
4. Program sektorowy ˝Innomed˝ ma na celu finansowanie badań naukowych oraz prac rozwojowych nad innowacyjnymi rozwiązaniami w zakresie medycyny. Program jest rezultatem porozumienia zawartego pomiędzy NCBiR a grupą przedsiębiorstw stowarzyszonych w Polskiej Platformie Technologicznej Innowacyjnej Medycyny. Szacowany budżet programu wynosi 300 mln zł, przy czym udział przedsiębiorstw stanowi 35%.
5. Program CuBR jest wynikiem porozumienia NCBiR z KGHM Polska Miedź SA o współpracy badawczo-rozwojowej dla polskiej branży metali nieżelaznych. NCBiR oraz KGHM Polska Miedź SA zobowiązały się do zainwestowania po 100 mln zł w badania naukowe, prace rozwojowe i działania wspierające transfer ich wyników do przemysłu metali nieżelaznych. Wspólnym przedsięwzięciem objęte zostaną badania i prace rozwojowe związane z nowymi technologiami wydobycia, procesami metalurgicznymi, przetwórczymi, nowymi wyrobami i ich recyklingiem. Czas realizacji programu wyniesie 10 lat (w tym około czteroletni okres prowadzenia prac badawczo-rozwojowych oraz sześcioletni okres monitorowania ich wyników) przy czynnym udziale jednostek naukowych, uczelni oraz przyzakładowych jednostek badawczych. Wykonane prace spowodują wzrost poziomu technologicznego i technicznego polskiego przemysłu metali nieżelaznych oraz zwiększenie udziału polskiej nauki w zakresie teoretycznych podstaw procesów przeróbki, metalurgii, przetwórstwa i nowych materiałów w skali światowej.
6. Program ˝Blue gas - polski gaz łupkowy˝, który jest wspólnym przedsięwzięciem NCBiR oraz Agencji Rozwoju Przemysłu SA (ARP). Głównym celem programu jest rozwój technologii w obszarze związanym z wydobyciem gazu łupkowego w Polsce i ich wdrożenie w działalności gospodarczej operujących w Polsce przedsiębiorstw. Program ˝Blue gas˝ zakłada również pobudzenie inwestowania przez przedsiębiorców biorących udział w programie w działalność badawczo-rozwojową. Jest ukierunkowany na wsparcie dużych zintegrowanych przedsięwzięć badawczo-rozwojowych obejmujących przetestowanie opracowanego rozwiązania w skali pilotażowej, prowadzących do opracowania i komercjalizacji innowacyjnych technologii w obszarze związanym z wydobyciem gazu łupkowego. Budżet programu na lata 2012-2022 wynosi ok. 1 mld zł. Nabór wniosków w ramach I konkursu był prowadzony w okresie 24 września - 22 listopada 2012 r. Pozytywną ocenę formalną otrzymało 19 wniosków, które zostały przekazane do oceny merytorycznej.
7. Program ˝Gekon - generator koncepcji ekologicznych˝, który powstał dzięki porozumieniu NCBiR z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Program ten ma na celu zwiększenie innowacyjności polskiej gospodarki poprzez rozwój technologii proekologicznych w następujących obszarach:
- środowiskowe aspekty pozyskiwania gazu niekonwencjonalnego,
- efektywność energetyczna i magazynowanie energii,
- ochrona i racjonalizacja wykorzystania wód,
- pozyskiwanie energii z czystych źródeł,
- nowatorskie metody otrzymywania paliw, energii i materiałów z odpadów oraz recyklingu odpadów.
W dniu 24 stycznia 2013 r. został ogłoszony I konkurs w ramach programu. Indykatywny budżet przeznaczony na dofinansowanie projektów wyłonionych w pierwszym konkursie programu ˝Gekon˝ wynosi 280 mln zł, w tym:
- na fazę badawczo-rozwojową - 120 mln zł,
- na fazę wdrożeniową - 160 mln zł (ta część alokacji przeznaczona jest dla wszystkich konkursów ogłaszanych w ramach programu ˝Gekon˝).
8. Przedsięwzięcie pilotażowe ˝BRIdge: badanie - rozwój - innowacje˝ (dawniej komercjalizacja wyników badań naukowych i prac rozwojowych - testowanie nowych mechanizmów wsparcia), które ma na celu wsparcie komercjalizacji wyników prac badawczo-rozwojowych poprzez rozwijanie, testowanie i wdrażanie w praktyce nowych instrumentów interwencyjnych. W ramach przedsięwzięcia pilotażowego ˝BRIdge˝ identyfikowane będą specyficzne potrzeby młodych przedsiębiorców, zwłaszcza małych i średnich, w zakresie komercjalizacji prac B+R. Szczególny nacisk położony zostanie na identyfikację tych potrzeb, które nie wpisują się w aktualnie istniejące programy i schematy wsparcia. Przedsięwzięcie pilotażowe ˝BRIdge˝ pozwoli również na przetestowanie w praktyce nowych, niestosowanych dotychczas instrumentów i sposobów wspierania komercjalizacji wyników prac B+R W efekcie funkcjonowania przedsięwzięcia pilotażowego ˝BRIdge˝ rozpoznane zostaną niedoskonałości rynku (tzw. market failures) oraz zmapowane zostaną luki lub niedoskonałości w ofercie instytucji publicznych w zakresie wsparcia komercjalizacji wyników prac B+R. Pozyskanie tych informacji pozwoli z kolei na stworzenie podstawy, w postaci wiedzy opartej na faktach, do podjęcia decyzji o ewentualnym ustanowieniu nowego programu lub programów w zakresie wsparcia komercjalizacji wyników B+R.
9. Program strategiczny ˝Profilaktyka i leczenie chorób cywilizacyjnych - Strategmed˝, który jest odpowiedzią na potrzeby starzejącego się społeczeństwa, wzrost zachorowalności na choroby przewlekłe oraz rosnące koszty opieki medycznej. Celem głównym jest uzyskanie zasadniczego postępu w zakresie zwalczania chorób cywilizacyjnych oraz medycyny regeneracyjnej na bazie wyników badań naukowych i prac rozwojowych prowadzonych w czterech obszarach:
- kardiologii i kardiochirurgii,
- onkologii,
- neurologii i zmysłów,
- medycyny regeneracyjnej.
Program ma za zadanie stymulować wzrost innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki w takich obszarach, jak np. biotechnologia, inżynieria biomedyczna. Wynikiem realizowanych projektów będzie opracowanie i wdrożenie nowych metod profilaktycznych, diagnostycznych, leczniczych oraz rehabilitacyjnych. Ponadto program powinien przyczynić się do znaczącego wzrostu pozycji międzynarodowej Polski w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych, wykreowania dynamicznych, młodych zespołów badawczych, w międzynarodowym składzie oraz transferu know-how i nowych technologii z polskich instytucji naukowych (publicznych organizacji badawczych) do gospodarki. Budżet NCBiR przeznaczony na dofinansowanie projektów wyłonionych w ramach programu wynosi 800 mln zł, zaś w pierwszym konkursie 360 mln zł. Pierwszy konkurs w ramach programu ˝Strategmed˝ został ogłoszony w dniu 21 stycznia 2013 r., zaś nabór wniosków zakończył się w dniu 20 lutego 2013 r. W wyniku konkursu wpłynęło 148 wniosków na łączną kwotę dofinansowania ok. 2,7 mld zł. Aktualnie prowadzona jest ocena formalna wniosków.
10. Program ˝Graf-Tech˝ obejmujący wsparciem badania naukowe, prace rozwojowe oraz działania przygotowujące do wdrożenia produktów opartych na wykorzystaniu unikalnych właściwości grafenu. Program ˝Graf-Tech˝ zakłada wzmocnienie współpracy pomiędzy jednostkami badawczymi i przedsiębiorcami zainteresowanymi zastosowaniem wyników badań naukowych w praktyce, a także wzmocnienie konkurencyjności polskiej nauki w zaawansowanych technologiach poprzez pobudzenie współpracy i zintegrowanie podmiotów prowadzących badania w obszarze zastosowań grafenu. Środki finansowe przeznaczone przez NCBiR na dofinansowanie projektów w ramach programu wyniosą 60 mln zł. W dniu 30 marca 2012 r. został ogłoszony I konkurs w ramach programu ˝Graf-Tech˝. W konkursie złożono 33 wnioski, z których 24 zostało skierowanych do oceny merytorycznej, a 15 uzyskało dofinansowanie. W chwili obecnej zawarto 11 umów o dofinansowanie na łączną kwotę ok. 48 mln zł.
11. Przedsięwzięcie ˝Wsparcie badań naukowych i prac rozwojowych w skali demonstracyjnej˝, którego celem będzie wzmocnienie transferu wyników badań naukowych i prac rozwojowych w skali demonstracyjnej, w szczególności opracowanie nowej technologii lub produktu oraz przetestowanie opracowanego rozwiązania w skali demonstracyjnej. Planowany budżet przedsięwzięcia wynosił będzie ok. 830 mln zł, z czego 330 mln stanowiły będą środki prywatne. Przeprowadzenie naboru i rozstrzygnięcie konkursu w ramach przedsięwzięcia planowane jest na I połowę 2013 r.
12. Projekty rozwojowe w ramach Programu Operacyjnego ˝Innowacyjna gospodarka˝ poddziałanie 1.3.1: Wsparcie projektów B+R na rzecz przedsiębiorców realizowanych przez jednostki naukowe. Dofinansowanie udzielane jest na realizację projektów z przeznaczeniem na badania przemysłowe lub prace rozwojowe. Wsparcie na ten cel może być udzielone pod warunkiem zobowiązania się konsorcjanta biznesowego do wdrożenia wyników projektu do działalności gospodarczej. W dniu 5 września 2012 r. ogłoszony został konkurs na dofinansowanie projektów w ramach ww. działania (alokacja na konkurs wynosiła 60 mln euro), a w dniu 7 lutego 2013 r. została zakończona ocena formalna wniosków. Pozytywna ocena formalna dotyczy 112 wniosków o dofinansowanie na łączną kwotę 424,4 mln zł.
13. Projekty celowe w ramach Programu Operacyjnego ˝Innowacyjna gospodarka˝ działanie 1.4: Wsparcie projektów celowych. W dniu 2 kwietnia 2012 r. został ogłoszony konkurs na dofinansowanie projektów w ramach ww. działania, w którym wpłynęło 227 wniosków na dofinansowanie na łączną kwotę 1,4 mld zł. W wyniku przeprowadzonej oceny formalnej pozytywną ocenę otrzymało 116 wniosków o dofinansowanie na łączną kwotę 585,7 mln zł, w tym:
- przedsiębiorcy posiadający status mikro-, mały lub średni przedsiębiorca (MMSP) - 76 wniosków, łączna wartość dofinansowania 403,9 mln zł,
- przedsiębiorcy inni niż mikro-, mały lub średni przedsiębiorca - 40 wniosków, łączna wartość dofinansowania 181,8 mln zł.
Wykorzystaniu wyników badań w gospodarce służą także programy realizowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, których celem jest upowszechnianie wiedzy na temat komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych, np. ˝TOP 500 Innovators˝, a także programy, których uruchomienie planowane jest w I kwartale 2013 r., tj. ˝Broker innowacji˝ oraz akademickie inkubatory innowacyjności. Ponadto realizowane są działania, których celem jest wzrost wiedzy i popularyzacja dobrych praktyk w zakresie wykorzystywania wyników badań naukowych i prac rozwojowych, m.in. podręcznik ˝Komercjalizacja B+R dla praktyków˝.
Niezależnie od powyższego pragnę poinformować, że działania na rzecz bardziej efektywnego stymulowania nakładów prywatnych na badania i rozwój oraz wykorzystania wyników badań w praktyce były przedmiotem dyskusji w ramach Okrągłego Stołu Innowacji, który odbył się w dniu 13 lutego 2013 r. w Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. Przedstawiony został wówczas pakiet dla innowacji wypracowany w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Znalazł się w nim projekt zmian podatkowych umożliwiający przekazywanie 1% CIT dla jednostek naukowych. Zgodnie z powyższym przedsiębiorcy będą mogli dokonywać ww. odpisów od 2014 r. Ponadto prowadzone są w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego prace nad zmianami ustawowymi umożliwiającymi zamrożenie płacenia podatku od wartości dodanej do czasu osiągnięcia zysków ze skomercjalizowanej technologii. Zaproponowano też tzw. uwłaszczenie naukowców, czyli wprowadzeniem zmian w zakresie zasad nabywania praw własności intelektualnej przez naukowców. Zgodnie z powyższym prawa własności intelektualnej będą nabywane przez pracownika naukowego, a nie uczelnię, przy czym pracownik naukowy będzie zobowiązany do podziału z uczelnią uzyskanego z tego tytułu dochodu. Pracownik naukowy samodzielnie podejmowałby decyzję o komercjalizacji własności intelektualnej, przy czym w przypadku sprzedaży tych praw uczelni przysługiwałoby prawo pierwokupu lub pierwszeństwa. Poza tym uczelnie zobowiązane będą do opracowania regulaminów korzystania z infrastruktury badawczej. Powyższe zmiany powinny prowadzić do lepszego wykorzystania potencjału naukowego polskich naukowców, a także zwiększenia stopnia komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych.
Ad 2. Czy i w jaki sposób MNiSW kontroluje uczelnie pod kątem przeznaczania i wydawania środków na badania naukowe?
Pierwszym krokiem kontroli wydatkowania środków na naukę w przypadku ww. programów jest ocena konkursowa zgłoszonych wniosków. Na jej podstawie do finansowania są wybierane najwartościowsze projekty. Realizacja ww. programów odbywa się na podstawie umów zawartych pomiędzy ministrem nauki i szkolnictwa wyższego a jednostką naukową. Umowy określają warunki, na jakich odbywa się realizacja projektów. Jednostki są zobowiązane do składania raportów rocznych i końcowych. W przypadku programów: ˝Iuventus Plus˝, ˝Diamentowy grant˝, ˝Ideas Plus˝, raporty roczne podlegają ocenie przez zespoły interdyscyplinarne lub specjalistyczne powołane przez ministra. Raporty końcowe z pięciu wyżej przedstawionych programów są recenzowane przez wyznaczonych recenzentów, a wydatkowanie środków na ich realizację podlega sprawdzeniu przez odpowiedni departament ministerstwa. Kolejnym etapem kontroli jest ocena merytoryczna i finansowa wykonania projektu przez odpowiedni zespół interdyscyplinarny lub specjalistyczny. Ostateczne zatwierdzenie rozliczenia lub nierozliczenia projektu pod względem merytorycznym i finansowym leży w gestii ministra nauki i szkolnictwa wyższego.
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego corocznie kontroluje uczelnie publiczne i niepubliczne, m.in. w zakresie prawidłowości wydatkowania środków finansowych przeznaczonych na badania naukowe, na podstawie zatwierdzanego przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego rocznego planu kontroli. Kontrole przeprowadzane są na podstawie ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o kontroli w administracji rządowej (Dz. U. Nr 185, poz. 1092), ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. Nr 96, poz. 615, z późn. zm.). Kontrole przeprowadzane są w siedzibach uczelni. Przy ich prowadzeniu stosuje się standardy kontroli określone przez prezesa Rady Ministrów. Zakres kontroli obejmuje m.in. kontrolę prawidłowości wykorzystania środków finansowych przeznaczonych na badania naukowe i prace rozwojowe, zakup aparatury naukowo-badawczej, badania naukowe służące rozwojowi młodych naukowców.
Ponadto zgodnie z reformą nauki zasadnicza część środków finansowych na badania naukowe w Polsce jest przekazywana natomiast przez agencje wykonawcze podległe ministrowi: Narodowe Centrum Nauki (NCN) oraz Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR). Agencje te dystrybuują większość środków przeznaczonych z budżetu na prowadzenie badań naukowych. W porównaniu do 2007 r. nastąpił trzykrotny wzrost środków budżetowych rozdzielanych w trybie konkursowym - z 1158 mln zł w 2007 r. do 3068 mln zł w 2012 r.
NCN i NCBiR przekazują środki na badania naukowe i/lub prace rozwojowe w drodze konkursowej. Zgodnie z przepisami art. 34 ust. 3 ww. ustawy o NCN oraz art. 42 ustawy o NCBiR nadzór nad realizacją projektów obejmuje ocenę raportów okresowych z realizacji projektów oraz kontrolę w siedzibie wykonawcy projektu przez wyznaczony przez dyrektora agencji zespół kontrolujący.
W ramach nadzoru dyrektor NCN oraz dyrektor NCBiR mają uprawnienia do wstrzymania finansowania projektu. Dotyczy to przypadku wydatkowania przez wykonawcę środków finansowych niezgodnie z umową lub nieosiągnięcia wyników zaplanowanych na danym etapie realizacji projektu - do czasu wyjaśnienia nieprawidłowości, a także do przerwania finansowania projektu - w przypadku wydatkowania środków wykonywania umowy niezgodnie z umową lub nieterminowego, lub nienależytego wykonywania umowy, w tym w szczególności stwierdzenia, odpowiednio na podstawie opinii Rady NCN lub właściwej komisji Rady NCBiR albo Komitetu Sterującego do spraw badań naukowych i prac rozwojowych w obszarze bezpieczeństwa i obronności państwa, zmniejszenia zakresu rzeczowego realizowanego projektu.
Ponadto Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz podległe mu agencje wykonawcze prowadzą ewaluacje programów wsparcia, m.in. pod kątem skuteczności i efektywności wsparcia publicznego. Ewaluacje te opracowywane są przez ekspertów ww. instytucji lub ekspertów zewnętrznych, zaś przy ich wykonywaniu wykorzystywane są nowoczesne metody i techniki badawcze stosowane w państwach takich jak Niemcy czy Wielka Brytania. Raporty z przeprowadzonych już badań ewaluacyjnych są dostępne na stronach internetowych instytucji. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego organizowało w ostatnich latach wiele konferencji oraz wydało wiele publikacji na temat roli i sposobów prowadzenia ewaluacji programów dotyczących badań i innowacji. Ministerstwo planuje również w 2013 i 2014 r. działania na rzecz przeprowadzenia ewaluacji systemu polityki naukowej, w tym komplementarności i spójności różnych programów i instrumentów wsparcia.
Informacje na temat przeznaczenia i wydatkowania środków na naukę w Polsce, w tym wydatków uczelni, są także zawarte w raporcie ˝Nauka w Polsce 2013. Edycja 1˝, który został opublikowany w marcu 2013 r. Raport ten prezentuje informacje na temat struktury wydatków na naukę w Polsce, inwestycji w obszarze nauki i szkolnictwa wyższego, a także finansowania projektów badawczych.
Łączę wyrazy szacunku
Minister
Barbara Kudrycka
Warszawa, dnia 15 marca 2013 r.