Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra -
na interpelację nr 17409
w sprawie zabezpieczania majątków uczestników postępowania sądowego na poczet przyszłych kar
Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację poselską pana posła Tomasza Głogowskiego z dnia 13 kwietnia 2013 r., przesłaną przy piśmie z dnia 10 maja 2013 r. w sprawie zabezpieczania majątków uczestników postępowania sądowego na poczet przyszłych kar, uprzejmie przedstawiam, co następuje.
W postępowaniu karnym zabezpieczenie majątkowe może obejmować:
1) zabezpieczenie wykonania orzeczenia grzywny, przepadku, nawiązki lub świadczenia pieniężnego albo obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę - w razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec powyższe środki reakcji karnej (art. 291 § 1 K.p.k.);
2) zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody - w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu (art. 291 § 2 K.p.k.);
3) zabezpieczenie wykonania orzeczenia o kosztach sądowych w postępowaniu karnym - w razie popełnienia przestępstwa (art. 291 § 3 K.p.k.).
Ponadto może z urzędu nastąpić na mieniu podmiotu wymienionego w art. 52 K.k. zabezpieczenie wykonania orzeczenia zwrotu korzyści majątkowej (art. 291 § 4 K.p.k.).
Celem instytucji zabezpieczenia majątkowego jest zapewnienie możliwości wykonania kar i środków karnych o charakterze majątkowym oraz rozstrzygnięcia o kosztach sądowych, które mogą być orzeczone w przyszłym wyroku, a także roszczeń odszkodowawczych, co do których możliwe jest ich zasądzenie w postępowaniu karnym. Zabezpieczenie majątkowe jako ważny instrument walki z przestępczością, zwłaszcza w jej formach zorganizowanych, przeciwdziała potencjalnemu ukryciu, sprzedaniu czy też pozbyciu się w inny sposób mienia przez oskarżonego przewidującego wydanie rozstrzygnięcia, które może być dlań niekorzystne. Dostatecznie wczesna i sprawna realizacja zabezpieczenia jest często warunkiem efektywnego wykonania wyroku skazującego oskarżonego na kary majątkowe oraz zasądzającego koszty sądowe i roszczenia odszkodowawcze.
Zabezpieczenie następuje w sposób wskazany w Kodeksie postępowania cywilnego, z tym że zabezpieczenie grożącego przepadku polega na zajęciu ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz na ustanowieniu zakazu zbywania i obciążania nieruchomości; w miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości lub przedsiębiorstwa oskarżonego (art. 292 K.p.k.).
Rozważając dopuszczalność i zakres zabezpieczenia majątkowego obejmującego przedmioty charakteryzujące się szybką utratą wartości handlowej, należy mieć na względzie to, że wskazany środek przymusu nie zmierza do zaspokojenia wierzyciela, a jego istota polega jedynie na ograniczeniu sfery uprawnień majątkowych oskarżonego lub innych osób, w dyspozycji których znajduje się mienie podlegające zabezpieczeniu majątkowemu. W tym kontekście podnosi się w doktrynie i to, że zabezpieczenie majątkowe powinno być stosowane wyjątkowo, bowiem ogranicza ono prawo do dysponowania swoim mieniem przez osobę, która chroniona jest domniemaniem niewinności. Kierując się tą dyrektywą, należy odstępować od stosowania zabezpieczenia majątkowego, jeżeli w świetle okoliczności sprawy rysuje się realna szansa wykonania orzeczonych kar i wyegzekwowania zasądzonego odszkodowania także bez tego środka (por. P. Kruszyński, ˝Z problematyki zmian przepisów K.p.k. w zakresie zabezpieczenia majątkowego˝, ˝Palestra˝ 1994, nr 9-10, s. 36). W konkluzji poczynionych uwag zaakcentować więc wypada konieczność ograniczenia sięgania po ten środek, obejmujący przedmioty charakteryzujące się szybką utratą wartości handlowej, do sytuacji ostatecznej potrzeby, gdy zabezpieczenie majątkowe jest w danej sprawie niezbędne z procesowego punktu widzenia, a w żaden inny sposób nie może być ono skutecznie dokonane. Zastosowanie zabezpieczenia w omawianej sytuacji może bowiem prowadzić bezpośrednio do utraty przez zainteresowanego - najczęściej wbrew jego woli - własności rzeczy, w miejsce której w skład majątku wejdą surogaty w postaci pieniędzy uzyskanych z jej sprzedaży.
W postanowieniu o zabezpieczeniu należy określić zakres i sposób zabezpieczenia (art. 293 § 1 K.p.k.). Konieczne jest zatem wskazanie w jego treści przedmiotu zabezpieczenia, a więc tego, co podlega zabezpieczeniu (np. grzywna, przepadek), oraz jednego lub kilku sposobów zabezpieczenia. Należy również określić konkretne rzeczy (ruchomości, nieruchomości, wynagrodzenie za pracę) lub prawa (np. wierzytelności) należące do majątku oskarżonego, które podlegają zabezpieczeniu. Zasadność zastosowania tego środka przymusu, w tym określenie w postanowieniu rzeczy podlegających zabezpieczeniu, zwłaszcza gdy są nimi rzeczy charakteryzujące się szybką utratą wartości handlowej, podlega kontroli odwoławczej. Zażalenie rozpoznaje sąd drugiej instancji, a wniesione na postanowienie wydane przez prokuratora w postępowaniu przygotowawczym - sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie (art. 293 § 2 K.p.k.).
W systemie polskiego prawa procesowego istnieje zarówno możliwość objęcia zabezpieczeniem majątkowym rzeczy, które mogą w krótkim czasie utracić swą wartość handlową, jak i sprzedaży tych rzeczy w toku postępowania zabezpieczającego.
Rzeczy ulegające szybkiemu zepsuciu stosownie do art. 751 § 1 K.p.c. w zw. z art. 292 § 1 K.p.k. mogą być objęte zabezpieczeniem majątkowym, gdy oskarżony nie ma innego mienia, istnieje zaś możliwość niezwłocznej sprzedaży tych rzeczy (por. również P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, ˝Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I˝, Warszawa 2007, s. 1294). Sprzedaż rzeczy następuje według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o sprzedaży w trybie egzekucji z ruchomości. Uzyskaną cenę składa się na rachunek depozytowy sądu i odtąd kwota ta, jako surogat rzeczy, jest objęta zabezpieczeniem majątkowym (art. 751 § 2 i 4 K.p.c. w zw. z art. 292 § 1 K.p.k.).
Powyższy tryb może być zastosowany nie tylko w odniesieniu do rzeczy ulegających szybkiemu zepsuciu, ale także do pozostałych ruchomości, w tym np. samochodów i innego sprzętu, które mogą w krótkim czasie utracić swą wartość handlową. Art. 292 § 1 K.p.k. odsyła w zakresie sposobu wykonania zabezpieczenia do Kodeksu postępowania cywilnego, który w art. 751 § 3 przewiduje, że na wniosek oskarżonego sąd rejonowy może po wysłuchaniu uprawnionego (wierzyciela) polecić komornikowi sprzedaż każdej zajętej ruchomości, wierzytelności lub prawa. Uregulowanie to opiera się na założeniu, że skoro oskarżony wyraża na to zgodę, a nawet sam o to wnosi, wówczas można sprzedać przedmioty zajęte, a uzyskane w ten sposób sumy pieniężne wpłacić na rachunek depozytowy sądu.
Warto też podnieść, że w Parlamencie Europejskim i Radzie Unii Europejskiej trwają prace nad przedłożonym przez Komisję w dniu 13 marca 2012 r. projektem dyrektywy w sprawie zamrożenia i konfiskaty dochodów pochodzących z działalności przestępczej w Unii Europejskiej. Projekt ten przewiduje m.in. możliwość nakazywania zamrożenia majątku osób oskarżonych o określone przestępstwa w celu zabezpieczenia wykonania konfiskaty w rozszerzonym zakresie, również w szczególnych sytuacjach, gdy nie zapadł jeszcze wobec nich wyrok skazujący. Ostateczny kształt tej inicjatywy nie został jeszcze przesądzony, lecz - w razie jej uchwalenia - w toku procesu implementacji na grunt prawa polskiego należałoby rozważyć poszerzenie zakresu możliwości orzekania przez sąd sprzedaży rzeczy objętych zabezpieczeniem majątkowym w procesie karnym bez zgody oskarżonego, zwłaszcza gdy przechowywanie ich w toku postępowania grozi znaczną utratą wartości lub łączy się z nadmiernymi kosztami.
Z poważaniem
Podsekretarz stanu
Michał Królikowski
Warszawa, dnia 3 czerwca 2013 r.