Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej - z upoważnienia ministra -
na interpelację nr 13455
w sprawie profilaktyki antynikotynowej w szkołach
Szanowna Pani Marszałek! Odpowiadając na interpelację pani Haliny Jadwigi Szymiec-Raczyńskiej, poseł na Sejm RP, w sprawie działań ministra edukacji narodowej w zakresie profilaktyki antynikotynowej (SPS-023-13455/13), uprzejmie informuję.
Minister edukacji narodowej podejmuje działania w zakresie wdrażania systemowych i długofalowych rozwiązań, przede wszystkim w obszarze tworzenia warunków prawnych umożliwiających podejmowanie skutecznych działań wychowawczych i profilaktycznych przez szkoły i placówki systemu oświaty, w oparciu o współpracę nauczycieli, rodziców, środowiska lokalnego, a także kontynuując działania wspierające dyrektorów szkół, nauczycieli, liderów młodzieżowych i organizacji społecznych.
Działalność edukacyjna szkoły jest określona przez:
1) szkolny zestaw programów nauczania, który uwzględniając wymiar wychowawczy, obejmuje całą działalność szkoły z punktu widzenia dydaktycznego,
2) program wychowawczy szkoły obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym,
3) program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym.
Prawo oświatowe przewiduje, że każda szkoła posiada własny program wychowawczy i program profilaktyki. Takie rozwiązanie systemowe pozwala na dostosowanie działań podejmowanych przez całą społeczność szkolną do potrzeb i wymagań konkretnej szkoły.
Uchwalanie programu wychowawczego i programu profilaktyki szkoły powierzono, zgodnie z art. 54 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty1), radzie rodziców działającej w porozumieniu z radą pedagogiczną. Rozwiązanie to jest jednym z wielu przykładów realizacji zasady wspomagania przez szkołę roli wychowawczej rodzin, jak również jest wyrazem zaufania do wiedzy i doświadczeń społeczności szkolnej, najlepiej zorientowanej w potrzebach i problemach uczniów danej szkoły.
Należy zauważyć, iż szkoła ma obowiązek okresowego diagnozowania problemów, podejmowania działań profilaktycznych i korekcyjnych adekwatnych do występujących na jej terenie sytuacji trudnych, np. palenia tytoniu. Działania te umożliwiają realną ocenę potrzeb i stanowią szansę na zredukowanie wielu czynników ryzyka wyzwalających negatywne zachowania uczniów zarówno w środowisku szkolnym, jak i pozaszkolnym.
Warto podkreślić, że szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szkoły oraz program profilaktyki tworzą spójną całość i muszą uwzględniać wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej. Podstawa programowa jest więc elementem wspólnym działań obejmowanych programem wychowawczym i programem profilaktycznym we wszystkich szkołach.
W podstawie programowej treści nauczania z zakresu edukacji zdrowotnej uwzględnione zostały na wszystkich etapach edukacyjnych, począwszy od wychowania przedszkolnego. W szczególności są one zawarte w podstawie programowej przedmiotów: przyroda, biologia, wychowanie fizyczne, wychowanie do życia w rodzinie, wiedza o społeczeństwie, przedmiotów uzupełniających - przyroda oraz historia i społeczeństwo, język obcy nowożytny, język polski, zajęcia komputerowe, zajęcia techniczne, edukacja dla bezpieczeństwa, geografia, chemia, fizyka, podstawy przedsiębiorczości, etyka. W edukacji zdrowotnej nacisk został położony na rozwijanie takich postaw u uczniów, które wzmacniają bezpieczeństwo i sprzyjają zdrowiu.
Celem wychowania przedszkolnego jest m.in. kształtowanie systemu wartości, w tym wychowywanie dzieci tak, żeby lepiej orientowały się w tym, co jest dobre, a co złe, rozwijanie umiejętności społecznych dzieci, które są niezbędne w poprawnych relacjach z dziećmi i dorosłymi, troska o zdrowie dzieci. Zgodnie z wymaganiami szczegółowymi określonymi w obszarze: Wychowanie zdrowotne i kształtowanie sprawności fizycznej dzieci dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej powinno umieć dbać o swoje zdrowie.
Podstawa programowa edukacji wczesnoszkolnej kładzie nacisk m.in. na wychowanie do zgodnego współdziałania z rówieśnikami i dorosłymi, w tym umiejętność odróżniania tego, co jest dobre, od tego, co złe, oraz kształtowanie nawyku dbania o zdrowie swoje i innych.
Na II etapie edukacyjnym w ramach przedmiotu przyroda uczeń poznaje czynniki, które pozytywnie i negatywnie wpływają na jego samopoczucie w szkole oraz w domu, powinien nauczyć się eliminować czynniki negatywne. Będzie potrafił również wyjaśnić, na czym polega negatywny wpływ alkoholu, nikotyny i substancji psychoaktywnych na zdrowie człowieka, a ponadto podać propozycje asertywnych zachowań w przypadku presji otoczenia oraz wymienić zasady zdrowego stylu życia.
Podstawa programowa przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie na II etapie edukacyjnym kładzie nacisk na kształtowanie postaw asertywnych oraz odpowiedzialności za własny rozwój. Etyka na tym etapie edukacyjnym ma na celu przygotowanie uczniów do rozpoznawania swoich obowiązków wobec najbliższego otoczenia, rodziny i szkoły, podstawowych wartości i dokonywania właściwej ich hierarchizacji.
Podstawa programowa przedmiotu wiedza o społeczeństwie na III etapie edukacyjnym ma na celu m.in. przygotowanie ucznia do rozpoznawania problemów najbliższego otoczenia i szukania ich rozwiązań. Uczeń powinien potrafić wyjaśnić znaczenie podstawowych norm współżycia między ludźmi, w tym wzajemności, odpowiedzialności i zaufania. Biologia na III etapie edukacyjnym zwraca uwagę na negatywny wpływ na zdrowie człowieka niektórych substancji psychoaktywnych (tytoń, alkohol), narkotyków i środków dopingujących oraz nadużywania kofeiny i niektórych leków. W ramach wychowania fizycznego na tym etapie edukacyjnym kształtowane są umiejętności osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu i bezpieczeństwu. Uczeń zatem powinien umieć wymienić czynniki, które wpływają pozytywnie i negatywnie na zdrowie i samopoczucie, zachowania sprzyjające i zagrażające zdrowiu oraz wskazać szkody zdrowotne i społeczne związane z paleniem tytoniu, nadużywaniem alkoholu i używaniem innych substancji psychoaktywnych. Natomiast przedmiot wychowanie do życia w rodzinie podkreśla rolę autorytetów w życiu człowieka, co ma szczególne znaczenie w procesie hierarchizacji wartości oraz kształtowania postaw społecznych młodego pokolenia.
Na lekcjach etyki gimnazjaliści uzyskają informacje na temat poradnictwa młodzieżowego i rodzinnego w Polsce.
Podstawa programowa wiedzy o społeczeństwie na IV etapie edukacyjnym ma na celu zapoznanie ucznia z podstawowymi prawami człowieka oraz z przypadkami ich naruszania. Treści nauczania zawarte w podstawie programowej biologii powinny wzmocnić świadomość zależności pomiędzy trybem życia a stanem zdrowia.
Dzięki treściom nauczania zapisanym w podstawie programowej chemii uczeń będzie potrafił wytłumaczyć, na czym mogą polegać i od czego zależą lecznicze i toksyczne właściwości substancji chemicznych - aspiryny, nikotyny, alkoholu etylowego. Podstawa programowa wychowania fizycznego na tym etapie edukacyjnym objaśnia, na czym polega dbałość o zdrowie w okresie młodości i wczesnej dorosłości, co oznacza odpowiedzialność za zdrowie własne i innych ludzi, wskazuje konstruktywne, optymistyczne sposoby wyjaśniania trudnych zdarzeń i przeformułowania myśli negatywnych na pozytywne. Pozwala też zrozumieć, na czym polega praca nad sobą dla zwiększenia wiary w siebie. Wychowanie do życia w rodzinie - podobnie jak na III etapie edukacyjnym - dostarcza informacji na temat poradnictwa młodzieżowego i rodzinnego w Polsce.
Oprócz zapewnienia właściwych z punktu widzenia profilaktyki palenia tytoniu treści wymagań w podstawie programowej minister edukacji narodowej udostępnia dyrektorom szkół, nauczycielom oraz rodzicom możliwość korzystania z pakietu edukacyjnego opracowanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji (ORE), placówkę podległą ministrowi edukacji narodowej. Pakiet ten przeznaczony jest dla nauczycieli różnych przedmiotów na II, III, i IV etapie edukacyjnym i zawiera materiały metodyczne w postaci 20 scenariuszy zajęć wraz ze wstępami teoretycznymi oraz potrzebnymi do ich realizacji załącznikami i arkuszami pracy.
W uzupełnieniu do tego pakietu Ośrodek Rozwoju Edukacji opracował w 2012 r. scenariusze spotkań z rodzicami, podkreślając ich kluczową rolę w kształtowaniu postaw życiowych dzieci i młodzieży oraz wskazując na pilną potrzebę włączenia rodziców do wspólnych działań mających zapobiegać sięganiu przez młodzież po substancje psychoaktywne, w tym paleniu tytoniu.
Dyrektorzy szkół i nauczyciele oraz przedstawiciele samorządu lokalnego w realizacji zadań profilaktycznych mogą także korzystać z informacji o programach spełniających kryteria dobrej jakości zamieszczonych w Banku Programów Profilaktycznych. Bank zawiera opis poszczególnych programów oraz dane do kontaktu z autorem lub instruktorem danego programu. Rejestr programów jest corocznie aktualizowany przez Ośrodek Rozwoju Edukacji.
Aktualnie w banku znajduje się m.in. program z zakresu profilaktyki nikotynowej ˝Nie pal przy mnie, proszę˝, ˝Szkolna interwencja profilaktyczna˝ - program profilaktyki wskazującej przygotowujący nauczycieli do podejmowania efektywnej interwencji wobec uczniów sięgających po substancje psychoaktywne, w tym tytoń.
W 2012 r. Ośrodek Rozwoju Edukacji przeprowadził monitoring upowszechniania tego programu w Polsce oraz aktywności rekomendowanych instruktorów. Aktualnie uprawnienia do prowadzenia szkoleń dla nauczycieli posiada 78 osób z terenu 16 województw. Z informacji uzyskanych od instruktorów, którzy udzielili odpowiedzi na pytania ankietowe, wynika, iż w latach 2010-2011 w ramach programu przeszkolonych zostało 3273 członków rad pedagogicznych szkół różnego typu.
Ministerstwo Edukacji Narodowej wspiera dyrektorów szkół w zakresie organizowania i kompleksowego wdrażania programu profilaktyki w szkole poprzez organizowanie i prowadzenie szkoleń dla nadzoru pedagogicznego, nauczycieli konsultantów z placówek doskonalenia nauczycieli (ODN), specjalistów szkolnych oraz pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznych. W 2010 r. ORE zorganizował szkolenie pt. ˝Nadzór nad jakością szkolnego programu profilaktyki, spójnego z programem wychowawczym szkoły. Konstruowanie i ewaluacja szkolnego programu profilaktyki˝ (dla 34 wizytatorów kuratoriów oświaty). Dyrektorzy szkół mają również możliwość wymiany doświadczeń i informacji na temat programu profilaktyki podczas szkoleń i spotkań na konferencjach profilaktycznych organizowanych przez Ośrodek Rozwoju Edukacji.
Ośrodek Rozwoju Edukacji udostępnił aktualnie następujące publikacje dotyczące programu profilaktyki w szkole, profilaktyki nikotynowej i zdrowego stylu życia:
- ˝Jak uchronić dziecko przed biernym i czynnym paleniem tytoniu˝, poradnik dla rodziców i wychowawców, B. Bętkowska-Korpała, B. Piasecka, J. Ryniak,
- ˝Używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież˝, wyniki europejskiego programu badań ankietowych w szkołach (ESPAD) w 2011 r., J. Sierosławski,
- ˝Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. Poradnik˝, J. Szymańska,
- ˝Profilaktyka uzależnień w szkole˝, D. Macander,
- ˝Procedury postępowania nauczycieli w sytuacjach zagrożenia dzieci i młodzieży demoralizacją i przestępczością˝, D. Macander,
- ˝Wybór aktów prawnych dotyczących bezpieczeństwa uczniów w przedszkolu, szkole i placówce oświatowej˝, D. Macander,
- ˝Koncepcja resilience, czyli jak można pomóc dzieciom i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka˝, A. Borucka, A. Pisarska,
- ˝Edukacja zdrowotna w podstawie programowej kształcenia ogólnego jako fundament dla szkolnego programu profilaktyki˝, B. Woynarowska,
- ˝Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej na podstawie badań HBSC 2010˝, J. Mazur,
- ˝Czy nowa podstawa programowa wymaga nowej profilaktyki?˝, R. Porzak,
- ˝Konstruowanie szkolnego programu profilaktyki aktualnym zadaniem szkoły˝, M. Baryła-Matejczuk.
Ośrodek Rozwoju Edukacji wydał również następujące publikacje:
- ˝Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli podstawowych˝ - nakład 15 000 egz.,
- ˝Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli gimnazjów˝ - nakład 8000 egz.,
- ˝Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych˝ - nakład 5000 egz.
Do kuratoriów oświaty, szkół i placówek doskonalenia nauczycieli dystrybuowane są bezpłatne egzemplarze książek: ˝Szkolny program profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja. Poradnik metodyczny˝ oraz ˝Badanie zapotrzebowania na profilaktykę w szkole. Poradnik dla szkolnych liderów profilaktyki˝ autorstwa Z.B. Gasia.
W celu dalszego wspierania szkół i placówek w zakresie realizacji zadań mających na celu promocję i ochronę zdrowia psychicznego Ministerstwo Edukacji Narodowej ogłosiło w 2012 r. konkurs na realizację zadania publicznego pn. ˝Żyjmy z pasją. Projekty wspierające rozwijanie aktywności własnej dziecka, wychowanie w partnerstwie, wzajemny szacunek i akceptację˝. W ramach konkursu uwzględniono problematykę promowania zdrowego stylu życia, w szczególności prawidłowego odżywiania i aktywności fizycznej, oraz kształtowania zachowań korzystnych dla zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży poprzez kształtowanie umiejętności radzenia sobie ze stresem i zapobieganie kryzysom psychicznym. W konkursie położono nacisk na potrzebę budowania sieci współpracy opartej na relacjach szkoła - rodzina - środowisko lokalne, jednocześnie podkreślając konieczność wprowadzania zmian w innych środowiskach, w tym kontynuację współpracy w problematyce ochrony zdrowia psychicznego z pozyskanymi partnerami po zakończeniu zadania.
Kolejnym ważnym działaniem było przyjęcie przez minister edukacji narodowej w roku szkolnym 2012/2013 w kierunkach polityki oświatowej państwa, priorytetu pn.: Wzmacnianie bezpieczeństwa w szkołach i placówkach sytemu oświaty.
Przyjęcie tak ważnego kierunku polityki oświatowej państwa podkreśliło konieczność podjęcia wielostronnych działań mających na celu zapewnienie dzieciom i młodzieży bezpieczeństwa w szkołach i placówkach, co przyczyni się do stworzenia warunków prawidłowego ich rozwoju psychicznego i fizycznego, a w konsekwencji doprowadzi do zmniejszenia zagrożeń związanych z sięganiem przez dzieci i młodzież po substancje psychoaktywne.
Rok bezpiecznej szkoły jest priorytetem całego systemu edukacji, w tym dyrektorów szkół, innych instytucji oświatowych oraz nadzoru pedagogicznego na rzecz dbałości o sprzyjające rozwojowi i bezpieczne dla uczniów środowisko. W dniu 5 grudnia 2012 r. w obecności przedstawicieli ministerstw i instytucji państwowych zaangażowanych w projekty rządowe na rzecz bezpieczeństwa reprezentanci zaproszonych do koalicji 16 organizacji pozarządowych podpisali list intencyjny. Sygnatariusze listu zobowiązali się m.in. do podejmowania działań skierowanych na wzmacnianie szeroko rozumianego bezpieczeństwa uczniów oraz współpracę przy planowanych w przyszłości projektach realizowanych w. roku bezpiecznej szkoły.
Ponadto Ministerstwo Edukacji Narodowej wspiera rozwój sieci szkół promujących zdrowie. Upowszechnianie idei oraz strategii tworzenia szkoły promującej zdrowie jest przykładem działań koncentrujących się na promowaniu zdrowego stylu życia jako alternatywy dla zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży, w tym podejmowania prób palenia tytoniu. Szkoła promująca zdrowie ukierunkowana jest na kształtowanie umiejętności życiowych uczniów w praktyce szkolnej. Umiejętności psychospołeczne i interpersonalne są kluczowe dla funkcjonowania każdego człowieka i obejmują komunikację, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów, radzenie sobie w życiu i zarządzanie sobą, unikanie ryzykownych zachowań. Umiejętności te wpływają na zdolność młodych ludzi do ochrony przed różnymi zagrożeniami zdrowotnymi oraz budowy zdrowych relacji z innymi. Umiejętności życiowe połączone są ze zdrowym odżywianiem, aktywnością fizyczną i stylem życia bez używania substancji psychoaktywnych, w tym tytoniu.
W Polsce program ˝Szkoła promująca zdrowie˝ jest upowszechniany we wszystkich województwach. Obecnie do sieci szkół promujących zdrowie należy ponad 2000 szkół. Są to placówki, które same diagnozują i rozwiązują swoje problemy zdrowotne. Przygotowują uczniów nie tylko do kolejnego etapu edukacyjnego, ale przede wszystkim do radzenia sobie w życiu, w tym do dokonywaniu zdrowych wyborów. Od 2009 r. Polska jest członkiem sieci ˝Szkół dla zdrowia w Europie˝.
W celu podnoszenia jakości pracy szkół promujących zdrowie opracowano standardy, wskaźniki oraz narzędzia do autoewaluacji. Szkoły zainteresowane stałym podnoszeniem jakości i sprawdzaniem efektywności swoich działań w zakresie promocji zdrowia i profilaktyki korzystają z tych narzędzi, które są dostępne na stronie internetowej ORE w zakładce: Promocja zdrowia w szkole.
Zgodnie z przyjętą procedurą w 2012 r. centralna kapituła Krajowego Certyfikatu Szkoła Promująca Zdrowie udzieliła 25 szkołom rekomendacji do nadania krajowego certyfikatu. Szkoły promujące zdrowie prowadzą kompleksowe działania informacyjne i edukacyjne z zakresu profilaktyki tytoniowej. Są one przedstawiane podczas różnych uroczystości szkolnych w formie konkursów, festynów, happeningów, wykładów specjalistów, spotkań z rodzicami, prezentacji, pokazów filmów edukacyjnych, w szczególności w trakcie akcji o globalnym zasięgu - Światowego Dnia bez Tytoniu oraz Światowego Dnia Rzucania Palenia.
Równocześnie należy podkreślić, iż korzystanie z większości przedstawionych powyżej działań realizowanych przez ministra edukacji narodowej jest objęte zasadą dobrowolności. System oświatowy w Polsce przewiduje dla szkół szeroką autonomię. Mając na uwadze fakt, iż skuteczność prowadzonych działań profilaktycznych wymaga współdziałania wszystkich środowisk funkcjonujących w ramach danej szkoły, jak również uzależniona jest od dokonania prawidłowej diagnozy lokalnych potrzeb, minister edukacji narodowej nie ingeruje bezpośrednio w priorytety ustalane w szkolnych programach wychowawczych i profilaktycznych, o ile są one zgodne z podstawą programową, jak również oparte o rzetelną diagnozę potrzeb i problemów społeczności lokalnej. Pragnę również poinformować, że inicjatywy związane z aktywizacją szkół i placówek oświatowych w zakresie profilaktyki palenia tytoniu nie są prowadzone w odniesieniu do poszczególnych województw. Zasada dobrowolności decyzji społeczności szkolnej o przystępowaniu do konkretnych inicjatyw promujących zdrowy styl życia i zachowania prospołeczne, jak również rozwiązanie przewidujące określanie hierarchii problemów istotnych dla szkoły przy udziale społeczności szkolnej może skutkować różnicami w podejściach do poszczególnych problemów wychowawczych lub zdrowotnych w różnych częściach kraju.
Na zakończenie pragnę poinformować, iż Ministerstwo Edukacji Narodowej prowadzi przede wszystkim monitoring i ewaluację szkoleń dla dyrektorów i nauczycieli szkół oraz placówek szkolnych, pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznych. Programy dotyczące profilaktyki nikotynizmu są natomiast ewaluowane przez autorów lub koordynatorów takich programów. Sprawdzaniem skuteczności działań profilaktycznych, np. badaniem trwałości efektów prowadzonych działań w placówkach oświatowych, zajmują się odpowiednie placówki badawcze. Ministerstwo Edukacji Narodowej korzysta z wyników tych badań, rekomendując na swoich stronach programy o sprawdzonej skuteczności. Programy te są opisane we wspomnianym już wcześniej Banku Programów Profilaktycznych.
Na trwałość efektów programu wpływa wiele czynników ryzyka i chroniących. Po ukończeniu szkoły średniej młodzi dorośli podejmują niekiedy ryzykowne decyzje niezależnie od podjętych wcześniej przez szkołę działań profilaktycznych. Profilaktyka naukowa natomiast wskazuje, że podejmowane działania (akcje) nigdy nie mają 100-procentowej efektywności. Niektóre europejskie badania wskazują, że można liczyć na 20-30-procentową skuteczność programów antynikotynowych2).
Z wyrazami szacunku
Sekretarz stanu
Tadeusz Sławecki
Warszawa, dnia 1 lutego 2013 r.
1) Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.
2) Hein de Vries i in. (2003), The European Smoking Prevention Framework Approach (ESFA): short-term effects. Health Education Research. Vol. 18 nr 6, s. 649-663, http://her.oxfordjournals.org/content/18/6/649.full.pdf+html.