Odpowiedź na interpelację nr 33809
w sprawie nagminnego stosowania umów cywilnoprawnych
Odpowiadający: podsekretarz stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej Marek Bucior
Warszawa, 02-09-2015
Szanowna Pani Marszałek
W związku z otrzymaną przy piśmie z dnia 24 lipca br., znak: K7INT33809 interpelacją Posła Tadeusza Tomaszewskiego w sprawie nagminnego stosowania umów cywilnoprawnych - przekazuję następujące wyjaśnienia:
Z uwagi na fakt, iż swoboda nawiązywania stosunków pracy jest jedną z podstawowych zasad prawa pracy, każda ze stron ma swobodę wyboru zawarcia umowy o pracę, bądź wykonywania pracy na innej podstawie prawnej niż umowa o pracę. Art. 11 Kodeksu pracy stanowi bowiem, iż nawiązanie stosunku pracy oraz ustalenie warunków pracy i płacy, bez względu na podstawę prawną tego stosunku, wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika.
Powyższa zasada gwarantuje zatem wolność nawiązania stosunku pracy, co w konsekwencji oznacza także możliwość podjęcia przez strony decyzji o wykonywaniu pracy na podstawie umowy cywilnej. Warto nadmienić, iż przepisy Kodeksu cywilnego są mniej rygorystyczne niż przepisy Kodeksu pracy i w niektórych sytuacjach, w zależności od potrzeb obu stron, mogą dać im większą swobodę w kształtowaniu treści, formy oraz okresu obowiązywania umowy.
Dodatkowo należy pamiętać, iż w świetle obowiązujących przepisów nie ma możliwości zawierania umów cywilnoprawnych w celu obejścia przepisów prawa pracy, nawet za zgodą obu stron.
Zgodnie bowiem z art. 22 § 1 Kodeksu pracy – przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Stosownie zaś do brzmienia § 11 i § 12 tego artykułu, zatrudnienie przy spełnieniu powyższych przesłanek jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy i nie jest dopuszczalne w tej sytuacji zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną. Zgodnie z art. 281 pkt 1 Kodeksu pracy kto, będąc pracodawcą lub działając w jego imieniu zawiera umowę cywilnoprawną w warunkach, w których zgodnie z art. 22 § 1 powinna być zawarta umowa o pracę, podlega karze grzywny od 1.000 zł do 30.000 zł.
W konkluzji powyższego należy więc stwierdzić, iż umowa cywilna, zawarta zgodnie z obowiązującymi przepisami Kodeksu cywilnego i na podstawie zgodnej woli stron, nie stanowi naruszenia prawa. Natomiast w sytuacji, w której umowa cywilna została zawarta w celu obejścia przepisów prawa pracy, należy wystąpić do sądu pracy z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy albo zwrócić się do Państwowej Inspekcji Pracy. Efektywną formą oddziaływania inspektorów pracy w ww. obszarze jest bowiem kierowanie do pracodawców wystąpień wnoszących o zastąpienie umów cywilnoprawnych umowami o pracę oraz o zawarcie pisemnej umowy o pracę. Ponadto, istotnym uprawnieniem inspektorów pracy w tym zakresie jest także prawo do wytaczania powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy na rzecz obywateli, wynikające z art. 631 Kodeksu postępowania cywilnego.
Konsekwencją formalno-prawnego uregulowania w umowie lub rozstrzygnięcia przez niezawisły sąd statusu osób zatrudnionych - jest obowiązek płatników składek (strony zatrudniającej) zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych i opłacania składek za osoby zatrudnione – odpowiednio jako za pracowników lub jako za zleceniobiorców. Obowiązek ten wynika z przepisów ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 121, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych zawiera także stosowne uprawnienia kontrolne dla organów ZUS, w zakresie prawidłowości zgłoszeń do ubezpieczeń i opłacania składek przez pracodawców, przewiduje ona również sankcje finansowe dla nierzetelnych płatników składek.
Pragnę również zauważyć, że na podstawie ustawy z dnia 23 października 2014 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2014 r., poz.1831) dokonana została zmiana zasad podlegania ubezpieczeniom społecznym osób wykonujących umowy zlecenia. Powyższa ustawa zawiera różnego rodzaju szczegółowe zmiany do przepisów ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. W zakresie ubezpieczeń społecznych osób wykonujących umowy zlecenia - najistotniejszą zmianą wydaje się być wprowadzenie zasady, że zleceniobiorcy, spełniający jednocześnie warunki do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z innych tytułów (w tym również z tytułu wykonywania więcej niż jednej umowy zlecenia), których podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w danym miesiącu jest niższa od aktualnego minimalnego wynagrodzenia za pracę pracowników - podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym również z innych tytułów. Zasada ta nie będzie stosowana, jeżeli łączna podstawa wymiaru składek z tytułu wykonywania pracy na podstawie umowy zlecenia lub z innych tytułów - osiągnie co najmniej wspomnianą wyżej kwotę minimalnego wynagrodzenia za pracę pracowników. Ustawa z dnia 23 października 2014 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, w zakresie dotyczącym ubezpieczeń społecznych osób wykonujących umowy zlecenia - wejdzie w życie z dniem 1 stycznia 2016 r.
Jednocześnie pragnę wskazać, że zasady ubezpieczenia zdrowotnego określone są przepisami ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz.1027 z późn.zm.). Ustawa ta przewiduje obowiązek ubezpieczenia dla osób objętych obowiązkowo ubezpieczeniami społecznymi.
Z poważaniem