Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej - z upoważnienia ministra -
na zapytanie nr 7191
w sprawie uprawnień związków zawodowych w Polsce
Szanowna Pani Marszałek! W związku z przesłaną przy piśmie z dnia 11 sierpnia 2014 r., znak: SPS-024-7191/14, interpelacją pana posła Mieczysława Marcina Łuczaka z dnia 24 lipca 2014 r. w sprawie uprawnień związków zawodowych w Polsce uprzejmie informuję, co następuje.
Jedną z podstawowych zasad ustroju Rzeczypospolitej Polskiej jest gwarantowana przez państwo wolność zrzeszania się obywateli wskazana w art. 58 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji wskazana w art. 12 konstytucji. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej popiera wszelkie działania służące budowaniu efektywnego dialogu społecznego i kształtowania zbiorowych stosunków pracy w sposób jak najbardziej odpowiadający wspólnym oczekiwaniom partnerów społecznych zarówno ze strony pracowniczej, jak i pracodawców. Jednym z podstawowych narzędzi dialogu społecznego na poziomie zakładu pracy jest ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854, z późn. zm., dalej: u.z.z.).
Zgodnie z art. 1 u.z.z. związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych zarówno w sprawach indywidualnych, jak i zbiorowych. W zakresie swojej działalności statutowej związek zawodowy jest niezależny od pracodawców, administracji państwowej i samorządu terytorialnego oraz od innych organizacji.
Ustawa o związkach zawodowych nie nakłada na związek zawodowy obowiązku przedstawiania pracodawcy informacji o jego powstaniu. Zapis art. 12 ust. 1 ustawy określa, że związek zawodowy powstaje z mocy uchwały o jego utworzeniu podjętej przez co najmniej 10 osób uprawnionych do tworzenia związków zawodowych. Artykuł 12 ust. 2 doprecyzowuje, że osoby, które podjęły uchwałę o utworzeniu związku zawodowego, uchwalają statut i wybierają komitet założycielski w liczbie od 3 osób do 7 osób. Nowopowstały związek zawodowy podlega obowiązkowi rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym, a na dowód swojego istnienia może przedstawić pracodawcy wyciąg z KRS. W celu utrzymania poprawnych relacji w zakładzie pracy, mimo iż ustawa nie nakłada takiego obowiązku, stosowne byłoby poinformowanie pracodawcy o utworzeniu związku zawodowego, gdyż od tej informacji zaczyna się współpraca związku zawodowego z pracodawcą1).
W systemie ustawodawstwa polskiego związki zawodowe nie posiadają inicjatywy ustawodawczej, tj. prawa bezpośredniego wnoszenia projektów ustaw pod obrady Sejmu. Jednakże art. 20 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych nadaje organizacji związkowej reprezentatywnej w rozumieniu art. 6 ustawy o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych (Dz. U. z 2001 r. Nr 100, poz. 1080, z późn. zm.) prawo do występowania z wnioskami o wydanie lub zmianę ustawy albo innego aktu prawnego w zakresie spraw objętych zadaniami związku zawodowego. Związek kieruje taki wniosek do posłów lub organów mających prawo inicjatywy ustawodawczej, natomiast w przypadku aktów prawnych niższego rzędu wnioski kieruje się do organów uprawnionych do ich wydania. Jeżeli wniosek związku zawodowego trafi do posłów, w nawiązaniu do art. 32 ust. 2 uchwały z dnia 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu RP (t.j. M.P. z 2009 r. Nr 5, poz. 47, z późn. zm.) projekt ustawy może być wniesiony przez komisję sejmową lub co najmniej 15 posłów, niemniej jednak posłowie nie mają obowiązku wniesienia projektu i mają prawo taki wniosek pozostawić bez biegu2). Natomiast jeżeli taki wniosek zostanie skierowany do jednego z organów państwowych (Senatu, prezydenta, Rady Ministrów, prezesa Rady Ministrów lub poszczególnych ministrów), są one zobowiązane w terminie 30 dni przedstawić związkowi zawodowemu swoje stanowisko, a w razie negatywnego stanowiska - także jego uzasadnienie (art. 20 ust. 2).
Niereprezentatywne organizacje związkowe mogą natomiast powołać się na konstytucyjne prawo obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej zagwarantowane przez art. 118 ust. 2 konstytucji. Zgodnie z nim inicjatywa ustawodawcza przysługuje grupie co najmniej 100 tys. obywateli mających czynne prawo wyborcze do Sejmu. Tryb postępowania w tej sprawie określa ustawa z dnia 24 czerwca 1999 r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (Dz. U. z 1999 r. Nr 62, poz. 688). Zakładając, że związek zawodowy zbierze pod projektem ustawy podpisy co najmniej 100 tys. obywateli mających prawo wybierania do Sejmu, może wystąpić z inicjatywą ustawodawczą.
W celu zagwarantowania skuteczności działań związków zawodowych przepisy ustawy o związkach zawodowych otoczyły szczególną ochroną prawną działaczy związkowych szczebla zakładowego. Ochrona ta obejmuje prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy (tzn. urlop związkowy) działaczy związkowych. Zakres zwolnień oraz tryb udzielania są regulowane przez art. 25 i art. 31 u.z.z. oraz przez rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach zawodowych oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikom w czasie urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy (Dz. U. z 1996 r. Nr 71, poz. 336). W związku z powyższym pracownik pełniący funkcje związkowe w zarządzie ma prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Wymiar zwolnienia ustala się na podstawie liczby członków zrzeszonych w zakładowej organizacji związkowej u pracodawcy. Zgodnie z art. 31 ust. 1 u.z.z. prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej przysługuje:
1) częściowo jednemu pracownikowi w miesięcznym wymiarze godzin równym liczbie członków zatrudnionych w zakładzie pracy, gdy ich liczba jest mniejsza od 150;
2) jednemu pracownikowi, gdy związek liczy od 150 do 500 członków zatrudnionych w zakładzie pracy;
3) dwóm pracownikom, gdy związek liczy od 501 do 1000 członków zatrudnionych w zakładzie pracy;
4) trzem pracownikom, gdy związek liczy od 1001 do 2000 członków zatrudnionych w zakładzie pracy;
5) kolejnemu pracownikowi za każdy rozpoczęty nowy tysiąc, gdy zakładowa organizacja związkowa liczy ponad 2000 członków zatrudnionych w zakładzie pracy;
6) w niepełnym wymiarze godzin i wtedy może ono być udzielane większej liczbie pracowników zgodnie z zasadami zawartymi w punktach poprzedzających.
W zależności od wniosku zarządu zakładowej organizacji związkowej zwolnienia od pracy udzielane są z zachowaniem prawa do wynagrodzenia lub bezpłatnie. Ponadto pracownik ma prawo do zwolnienia od pracy zawodowej z zachowaniem prawa do wynagrodzenia na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z jego funkcji związkowej, jeżeli czynność ta nie może być wykonana w czasie wolnym od pracy (ust. 3). Zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy pracodawca jest obowiązany na wniosek zarządu zakładowej organizacji związkowej zwolnić pracownika z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie tej organizacji, jeżeli zakładowa organizacja związkowa wykaże we wniosku, że zachodzą okoliczności uzasadniające udzielenie zwolnienia, o których mowa w art. 31 ust. 1 u.z.z. oraz wskaże, czy zwolnienie od pracy udzielone ma zostać z zachowaniem prawa do wynagrodzenia lub bezpłatnie.
Należy zaznaczyć, że Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 7 grudnia 1999 r. (I PKN 654/99, OSNP 2001/9/302) podkreślił, że prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji przysługuje tylko pracownikowi wybranemu do zarządu zakładowej organizacji związkowej, a nie członkom pełniącym inne funkcje w związku.
Ponadto zgodnie z art. 25 ust. 1 u.z.z. pracownikowi powołanemu do pełnienia z wyboru funkcji związkowej poza zakładem pracy (jest tu mowa o międzyzakładowej i ponadzakładowej organizacji związkowej), jeżeli z wyboru wynika obowiązek wykonywania tej funkcji w charakterze pracownika, przysługuje na wniosek organizacji związkowej prawo do urlopu bezpłatnego. Różnica polega na tym, że zwolnienie od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia przysługuje jedynie działaczom w organizacjach na szczeblu zakładowej organizacji związkowej, natomiast działaczom ponadzakładowych organizacji związkowych przysługuje urlop bezpłatny3). Niemniej jednak zarówno działaczom związkowym szczebla zakładowego, jak i działaczom szczebla ponadzakładowego przysługuje prawo zwolnienia od pracy zawodowej z zachowaniem prawa do wynagrodzenia na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z jego funkcji związkowej (art. 25 ust. 2).
Kwestia kwalifikacji wypadków w trakcie pełnienia funkcji związkowych jest regulowana w art. 3 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322). Zgodnie z jego brzmieniem za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:
1) podczas wykonywania lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;
2) podczas wykonywania lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
3) w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
Artykuł 3 ust. 2 pkt 3 ustawy wypadkowej na równi z wypadkiem przy pracy w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie traktuje wypadek, któremu pracownik uległ przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe. Należy jednak podkreślić, że w zasadzie zdarzenia losowe w trakcie pełnienia funkcji związkowych, do których doszło poza terenem zakładów pracy, na wyjazdach szkoleniowych lub zebrania czy uroczystościach, jako że podróże te nie są kwalifikowane jako podróże służbowe, bo nie są wykonywane na polecenie pracodawcy, nie mogą być uznawane jako wypadki w pracy4). Niemniej jednak w oparciu o przywołaną regulację pracownikowi, który uległ wypadkowi w trakcie wykonywania pracy zleconej przez organizację związkową, przysługują świadczenia tak jak z tytułu wypadku przy pracy: zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek wyrównawczy, jednorazowe odszkodowanie, renta rodzinna, renta szkoleniowa, dodatek pielęgnacyjny, dodatek do renty rodzinnej. Do takiego świadczenia ma prawo każdy pracownik, który uległ wypadkowi w trakcie wykonywania pracy zleconej przez związek bez względu na to, czy pełni on funkcję w zarządzie lub w związku. ˝Dla prawa do świadczeń z tytułu powstałego wypadku bez znaczenia jest miejsce jego wystąpienia, ustawa wymaga jedynie, by nastąpił przy wykonywaniu określonych zadań zleconych przez organizację. Oznacza to, że pracownik będzie uprawniony do odpowiednich świadczeń, nawet w sytuacji gdy do wypadku dojdzie poza miejscem jego pracy˝5).
Pracownik narażony na wypadek w trakcie wykonywania zadań zleconych przez związek zostanie pozbawiony prawa do świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego, gdy wyłączną przyczyną wypadków, o których mowa w art. 3, było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa (art. 21 ust. 1) lub gdy ubezpieczony, będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku (ust. 2). W takim przypadku osobom objętym ubezpieczeniem chorobowym przysługuje prawo do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego określonych art. 92 Kodeksu pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94)6).
Z szacunkiem
Sekretarz stanu
Jacek Męcina
Warszawa, dnia 8 września 2014 r.
1) Por. Magdalena Stojek-Siwińska, Tworzenie zakładowej organizacji związkowej, Komentarz do ustawy o związkach zawodowych, źródło: LEX.
2) Por. K. W. Baran, Zbiorowe prawo pracy. Komentarz, Komentarz do art. 20 ustawy o związkach zawodowych, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2010, s. 204.
3) B. Rozner, Najczęściej zadawane pytania przez związki zawodowe. Zwolnienia związkowców z obowiązku świadczenia pracy, Verlag Dashofer, Warszawa 2012, s. 8-9.
4) B. Rozner, op. cit., s. 29-30.
5) S. Samol, Komentarz do art. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, źródło: LEX.
6) Por. B. Rozner, op. cit., s. 30-31.