Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej - z upoważnienia ministra -
na interpelację nr 23452
w sprawie profilaktyki narkomanii w szkołach
Szanowna Pani Marszałek! Odpowiadając na interpelację pana Piotra Mieczysława Babinetza, posła na Sejm RP, w sprawie profilaktyki narkomanii w szkołach (SPS-023-23452/13), uprzejmie informuję.
Ministerstwo Edukacji Narodowej zapoznało się z oceną Najwyższej Izby Kontroli dotyczącą realizacji działań z zakresu profilaktyki narkomanii w szkołach i placówkach systemu oświaty. Należy zaznaczyć, że ocena tej działalności została przeprowadzona wśród 32 szkół, z których 24 stanowiły szkoły o charakterze kształcenia ogólnego, a 8 stanowiły szkoły artystyczne, które należą do kompetencji ministra kultury i dziedzictwa narodowego.
W szkołach i placówkach systemu oświaty prowadzone są systematycznie działania z zakresu profilaktyki narkomanii. Wynika to z przepisów rozporządzenia ministra edukacji narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2012 r. poz. 977). W trakcie nauki szkolnej z zakresu m.in. biologii i chemii uczeń powinien opanować wiadomości na temat szkodliwości substancji psychoaktywnych, jak również zrozumieć, dlaczego nie należy z nimi eksperymentować. Kluczowym celem edukacyjnym jest ukształtowanie u ucznia postawy prozdrowotnej warunkującej dokonywanie właściwych wyborów.
Działalność edukacyjna szkoły, poza szkolnym zestawem programów nauczania, obejmuje także program wychowawczy szkoły i program profilaktyki, które powinny być dostosowane do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska. Działania profilaktyczne i interwencyjne powinny wynikać z rozpoznanych potrzeb i problemów szkoły i powinny zostać ukierunkowane na ich rozwiązanie. Za działania profilaktyczne w szkole odpowiada dyrektor szkoły i placówki. Niemniej jednak należy podkreślić, że wpływ na to ma cała społeczność szkolna, tj. rada pedagogiczna, rada rodziców i samorząd uczniowski, co zostało zapisane w ustawie o systemie oświaty. Działania z zakresu profilaktyki narkomanii, w tym działania o charakterze interwencyjnym, powinny obejmować współpracę z partnerami zewnętrznymi, tj. Policją, stacjami sanitarno-epidemiologicznymi, ochroną zdrowia, organizacjami pozarządowymi itp. Dyrektor szkoły odpowiedzialny jest także za zapewnienie nauczycielom możliwości doskonalenia zawodowego m.in. z zakresu realizacji programu profilaktyki narkotykowej i zgodnie z przepisami prawa ma zapewnione na ten cel środki finansowe.
Zgodnie z zapisami rozporządzenia ministra edukacji narodowej i sportu z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem (Dz. U. Nr 26, poz. 226) szkoły mają również obowiązek opracowania procedur postępowania w sytuacjach szczególnych zagrożeń związanych ze środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, z uwzględnieniem zadań osób podejmujących interwencje.
Ministerstwo Edukacji Narodowej wspiera szkoły i placówki sytemu oświaty w realizacji zadań z zakresu profilaktyki narkomanii. W 2010/2011 uzupełniło plan nadzoru pedagogicznego o nowy kierunek realizacji polityki oświatowej państwa dotyczący monitorowania realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania narkomanii, w tym współpracy z wyspecjalizowanymi instytucjami oraz wykorzystywanie przygotowanych przez nie ofert i materiałów.
W październiku 2010 r. minister edukacji narodowej wystosowała apel do dyrektorów szkół i placówek o uwzględnienie w programach profilaktyki i programach wychowawczych treści związanych z zagrożeniem zażywania dopalaczy.
W 2011 r. resort edukacji we współpracy z innymi instytucjami (Komenda Główna Policji, Główny Inspektorat Sanitarny, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Ośrodek Rozwoju Edukacji) przygotował dla dyrektorów szkół i placówek materiał pn. ˝Profilaktyka używania nowych narkotyków, tzw. dopalaczy, przez młodzież˝. Materiał został udostępniony na stronie internetowej Ministerstwa Edukacji Narodowej. Zawiera on gotowe scenariusze zajęć do realizacji w szkołach w czasie lekcji z uczniami i spotkań z rodzicami, materiały informacyjno-edukacyjne oraz linki do stron instytucji współpracujących.
W roku szkolnym 2012/2013 w ramach kierunku polityki oświatowej państwa pn. ˝Wzmacnianie bezpieczeństwa w szkołach i placówkach systemu oświaty˝ oraz priorytetu: Rok bezpiecznej szkoły jednym z obszarów bezpieczeństwa było przeciwdziałanie uzależnieniom. Na stronie internetowej Ministerstwa Edukacji Narodowej zostały zamieszczone materiały opracowane przez organizacje pozarządowe dotyczące możliwości współpracy ze szkołami w ramach różnych projektów i realizacji programów profilaktycznych z zakresu narkomanii. Wspieranie szkół przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w zakresie profilaktyki narkomanii odbywało się także poprzez ogłaszanie konkursów na realizację zadań publicznych w ramach rządowego programu na lata 2008-2013 ˝Bezpieczna i przyjazna szkoła˝:
1. Wspieranie realizacji programu wychowawczego szkoły i programu profilaktyki poprzez kształtowanie u uczniów postaw sprzyjających rozwojowi indywidualnemu i społecznemu.
2. ˝Żyj z pasją!˝ - program wspierania uzdolnień i zdrowego stylu życia dzieci i młodzieży.
3. ˝ŻyjMy z pasją˝ - projekty wspierające rozwijanie aktywności własnej dziecka, wychowanie w partnerstwie, wzajemny szacunek i akceptację˝.
4. ˝Z pasją na ty˝ - projekty wspierające rozwijanie kompetencji kulturowych dzieci i młodzieży.
5. ˝Bezpieczna i przyjazna szkoła - projekty upowszechniające i wzmacniające wybrane działania bezpiecznej szkoły, w szczególności projekty edukacyjne w gimnazjach˝.
6. ˝Ja i ty - bezpieczni w szkole oraz w placówce. Projekty edukacyjne wzmacniające bezpieczeństwo w szkole oraz w placówce poprzez poprawę relacji interpersonalnych i klimatu społecznego˝.
Od 2010 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej współpracuje również ściśle z Komendą Główną Policji w ramach programu ˝Profilaktyka a ty˝ oraz programu ˝Profilaktyka a ty/edukacja˝ (PaT/E). Programy te należą do strategii profilaktycznych aktywizujących twórczo młodzież na rzecz własnego rozwoju i pomocy rówieśnikom, którzy eksperymentują z substancjami psychoaktywnymi. W ramach programu PaT/E zostali przeszkoleni animatorzy, wśród których znaleźli się pedagodzy szkolni, nauczyciele przedmiotu, psychologowie, katecheci, policjanci, instruktorzy placówek kultury, a także placówek wychowania pozaszkolnego, których zadaniem jest tworzenie nowych grup i wspieranie istniejących. Program jest realizowany z zaangażowaniem młodzieżowego wolontariatu i aktywną współpracą z samorządami lokalnymi.
Ośrodek Rozwoju Edukacji (ORE), centralna placówka doskonalenia nauczycieli podległa ministrowi edukacji narodowej, upowszechnia programy profilaktyczne i strategie, które służą promocji zdrowego stylu życia oraz wspierają nauczycieli w realizacji różnych zadań z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki, w tym również profilaktyki narkomanii. Od wielu lat promuje i przekazuje dyrektorom szkół i placówek systemu oświaty materiały zawierające propozycje działań w zakresie profilaktyki narkomanii, w tym używania przez młodzież nowych narkotyków, tzw. dopalaczy. Propozycje Ośrodka Rozwoju Edukacji zostały włączone do oferty działań profilaktycznych adresowanych do dyrektorów szkół, kadry pedagogicznej, rodziców, uczniów oraz organów prowadzących, przygotowanej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Na naszych stronach internetowych dostępne są aktualnie następujące artykuły i publikacje dotyczące zdrowego stylu życia, profilaktyki uzależnień oraz programu profilaktyki w szkole:
1. ˝Używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież. Wyniki europejskiego programu badań ankietowych w szkołach (ESPAD) w 2011 r.˝, J. Sierosławski.
2. ˝Profilaktyka uzależnień w szkole˝, D. Macander;
3. ˝Dopalacze˝, D. Macander.
4. ˝Dopalacze - spotkanie z rodzicami w szkole. Scenariusz˝, A. Borkowska, J. Szymańska.
5. ˝Procedury postępowania nauczycieli w sytuacjach zagrożenia dzieci i młodzieży demoralizacją i przestępczością˝, D. Macander.
6. ˝Wybór aktów prawnych dotyczących bezpieczeństwa uczniów w przedszkolu, szkole i placówce oświatowej˝, D. Macander.
7. ˝Koncepcja resilience, czyli jak można pomóc dzieciom i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka˝, A. Borucka, A. Pisarska.
8. ˝Edukacja zdrowotna w podstawie programowej kształcenia ogólnego jako fundament dla szkolnego programu profilaktyki˝, B. Woynarowska.
9. ˝Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej na podstawie badań HBSC 2010˝, J. Mazur.
10. ˝Czy nowa podstawa programowa wymaga nowej profilaktyki?˝, R. Porzak;
11. ˝Konstruowanie szkolnego programu profilaktyki aktualnym zadaniem szkoły˝, M. Baryła-Matejczuk;
12. ˝Szkoła w obliczu incydentów krytycznych oraz sytuacji kryzysowych - przygotowanie i reagowanie˝, D. Piotrowicz.
13. ˝Budowanie strategii antykryzysowej na terenie szkoły/placówki oświatowej˝, K. Koszewska.
Wyżej wymienione materiały są dostępne na stronie internetowej ORE w zakładce: Wychowanie i profilaktyka/Materiały do pobrania, pod adresem: http://www.ore.edu.pl/s/267.
14. ˝Uczeń z zaburzeniami zachowania. Budowanie strategii pracy w środowisku szkolnym˝, A. Karasowska, II wydanie.
Materiał jest dostępny na stronie internetowej ORE pod adresem: http://www.ore.edu.pl/s/615.
Ponadto Ośrodek Rozwoju Edukacji wydał publikacje:
1. ˝Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli podstawowych˝ - nakład 15 000 egz.
2. ˝Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli gimnazjów˝ - nakład 8 000 egz.
3. ˝Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych˝ - nakład 5 000 egz.
4. ˝Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. Poradnik˝, J. Szymańska˝ - nakład 1 000 egz.
Na stronie internetowej ORE http://www.ore.edu.pl/s/318 znajduje się także bank programów profilaktycznych, w którym zamieszczone są informacje o wartościowych ogólnopolskich programach adresowanych do uczniów, nauczycieli i rodziców. Zamieszczone w banku programy profilaktyczne adresowane do uczniów obejmujące problematykę używania środków psychoaktywnych zarówno legalnych (tytoń, alkohol, leki), jak i nielegalnych (narkotyki) są opracowywane przez placówki naukowo-badawcze, organizacje pozarządowe i instytucje oświatowe, np. poradnie psychologiczno-pedagogiczne i ośrodki metodyczne. ORE upowszechnia również standardy jakości programów profilaktycznych, zachęcając dyrektorów szkół oraz decydentów do zapoznania się z nimi.
Jako kraj członkowski UE Polska uczestniczyła przez kilka lat w projekcie EDDRA (Exchange on Drug Demand Reduction Action), którego celem było podniesienie jakości programów profilaktycznych w Europie. Kluczowym działaniem w obszarze profilaktyki narkomanii w Polsce było przygotowanie i wdrożenie systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego opartego o opracowane standardy uwzględniające kryteria EDDRA. System koordynowany przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii uruchomiono w 2010 r. Współtwórcami systemu oraz materiałów edukacyjnych są także pracownicy Instytutu Psychiatrii i Neurologii, Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Ośrodka Rozwoju Edukacji. System rekomendacji umożliwia ocenę i selekcję zgłaszanych programów profilaktycznych oraz uzyskanie rekomendacji na jednym z trzech poziomów: program obiecujący, dobra praktyka lub program modelowy (poziom najwyższy). Stanowi też pomoc merytoryczną dla autorów i koordynatorów projektów profilaktycznych oraz decydentów finansujących realizowane w szkołach projekty.
Na stronie internetowej ORE - http://www.ore.edu.pl/s/929 znajduje się publikacja pt. ˝System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego˝ zawierająca:
- standardy i kryteria oceny programów;
- słownik pojęć i terminów;
- poziomy rekomendacji;
- kwestionariusz aplikacyjny.
ORE upowszechnia również informację o projekcie EDDRA oraz rekomendowanych programach profilaktycznych i wskazuje możliwość poszerzenia wiedzy na ten temat, korzystając ze strony internetowej KB ds. PN - Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii: http://www.kbpn.gov.pl/portal?id=106213.
Na koniec 2013 r. w bazie KBPN było 10 rekomendowanych programów profilaktycznych.
W 2012 r. informacje na temat ˝Systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego˝ upowszechniane były m.in. podczas konferencji profilaktycznych:
1. Międzynarodowa konferencja pt. ˝Mądre wychowanie. Jak mówić, żeby dzieci słuchały˝. Konferencja odbyła się w dniu 24 września 2012 r. Organizatorami byli: ORE oraz Wydawnictwo Media Rodzina.
2. Konferencja pt. ˝Jak dbać o jakość w profilaktyce - część 2˝. Konferencja odbyła się w dniu 28 września 2012 r. i uczestniczyli w niej dyrektorzy szkół oraz szkolni specjaliści. Organizatorem konferencji był Urząd Dzielnicy Ochota m.st. Warszawy. W ramach konferencji został wygłoszony wykład pt. ˝Popularyzacja standardów i systemu rekomendacji programów profilaktycznych˝. Na konferencjach profilaktycznych czy szkoleniach i seminariach organizowanych przez ORE uczestnicy otrzymali materiały dydaktyczne i publikacje m.in.:
- ˝System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego˝; Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2010 r.,
- ˝Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki. Poradnik˝, J. Szymańska; Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2012 r.
Ośrodek Rozwoju Edukacji tą drogą podpowiada i przypomina decydentom i szkolnym profilaktykom o potrzebie dbania o jakość profilaktyki narkomanii. Dyrektorzy szkół i nauczyciele mają natomiast swobodę podejmowania decyzji. Od nich zależy, czy uwzględnią rekomendowane programy w planowanych działaniach profilaktycznych w szkole.
W celu promocji rekomendowanych programów Ośrodek Rozwoju Edukacji w dalszym ciągu udostępnia informacje o nich na swojej stronie internetowej - podstrona wydziału wychowania i profilaktyki.
W 2014 r. Wydział Wychowania i Profilaktyki ORE zaplanował również aktualizację podstrony: System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego w Polsce - http://www.ore.edu.pl/s/930.
Zespół ds. Rekomendacji i Oceny Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego wystąpił z wnioskiem o przyznanie 5 programom znajdującym się w bazie EDDRA rekomendacji na I poziom w systemie rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego.
Nauczyciele mają możliwość doskonalić swoje kompetencje w obszarze profilaktyki narkomanii na kursach, seminariach i konferencjach organizowanych zarówno przez instytucje oświatowe (ośrodki doskonalenia nauczycieli i poradnie), jak też przez krajowe lub lokalne organizacje pozarządowe (np. MONAR czy Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii). Ośrodek Rozwoju Edukacji organizuje również szkolenia dla pracowników oświaty, głównie dotyczące konkretnych programów profilaktycznych, przygotowując kadrę trenerów, instruktorów i realizatorów tychże programów. Przeszkoleni trenerzy i instruktorzy szkolą nauczycieli i pomagają im wdrażać program w szkole. W ramach kursów przekazywana jest zawsze wiedza z zakresu profilaktyki narkomanii, a także umiejętności pracy metodami aktywizującymi. Ostatecznymi odbiorcami tych szkoleń, gdy program jest realizowany w klasie, są uczniowie szkół wszystkich poziomów edukacyjnych i ich rodzice.
W 2012 r. odbyła się w ORE ogólnopolska konferencja dla przedstawicieli ośrodków doskonalenia nauczycieli, poradni psychologiczno-pedagogicznych, dyrektorów szkół, placówek systemu oświaty, nauczycieli oraz organizacji pozarządowych. Ogółem w konferencji wzięło udział 90 osób. Celem spotkania było omówienie charakteru i rozmiaru zagrożeń, w tym narkomanii, na podstawie najnowszych wyników dwóch ogólnopolskich badań ankietowych: HBSC (Heath Behaviour In School-aged Children) z 2010 r i ESPAD z 2011 r. oraz wynikających z nich rekomendacji do działań profilaktycznych w szkole, a także prezentacja nowych koncepcji i wartościowych programów. W 2013 r. ORE zorganizował szkolenia dla trenerów programów profilaktyki uzależnień, takich jak:
1. Program ˝Szkolna interwencja profilaktyczna˝ - program z poziomu profilaktyki wskazującej dla wszystkich poziomów edukacyjnych. Szkolenie przygotowuje nauczycieli do właściwego reagowania w sytuacjach kontaktu ucznia ze środkami psychoaktywnymi i podejmowania interwencji z udziałem ucznia i jego rodziców. Podstawową formą jest metoda kontraktu nauczyciela z uczniem. Program jest upowszechniany poprzez sieć instruktorów posiadających uprawnienia do szkolenia nauczycieli - realizatorów interwencji i rad pedagogicznych.
W 2013 r. ORE zorganizowało szkolenie dla 19 kandydatów na instruktorów programu.
2. Program ˝Unplugged˝ - to program uniwersalnej profilaktyki używania substancji psychoaktywnych (alkohol, tytoń, narkotyki). Adresowany jest do młodzieży w wieku 12-14 lat. Program jest upowszechniany poprzez sieć trenerów, instruktorów, posiadających uprawnienia do szkolenia nauczycieli - realizatorów. Szkolenie przygotowuje nauczycieli do prowadzenia zajęć z uczniami i rodzicami, obejmuje między innymi podstawy teoretyczne profilaktyki uzależnień w oparciu o model wpływu społecznego, procesy grupowe i metodykę prowadzenia interaktywnych zajęć profilaktycznych z uczniami. Program jest upowszechniany poprzez sieć trenerów posiadających uprawnienia do szkolenia nauczycieli realizujących następnie zajęcia z uczniami.
W 2013 r. Ośrodek Rozwoju Edukacji zorganizował szkolenie dla 15 osób. Celem szkolenia było przygotowanie nowej grupy trenerów do prowadzenia szkoleń dla nauczycieli i szkolnych specjalistów zainteresowanych realizacją programu ˝Unplugged˝ w swoich szkołach.
Z wyrazami szacunku
Sekretarz stanu
Tadeusz Sławecki
Warszawa, dnia 8 stycznia 2014 r.