4 kadencja, 108 posiedzenie, 1 dzień (26.07.2005)
12 punkt porządku dziennego:
Informacja o działalności Rzecznika Praw Dziecka w 2003 r. z uwagami o stanie przestrzegania praw dziecka (druk nr 3030) wraz ze stanowiskiem Komisji Polityki Społecznej i Rodziny (druk nr 3776).
Rzecznik Praw Dziecka Paweł Jaros:
Szanowny Panie Marszałku! Wielce Szanowne Panie i Panowie Posłowie! Przepraszam za to spóźnienie, dostałem tak późno wiadomość. Starałem się być na czas, jak najszybciej.
Wysoka Izbo! Przekazanie Sejmowi informacji o działalności rzecznika praw dziecka wraz z uwagami o stanie przestrzegania praw dziecka, zawartej w druku nr 3030, stanowi wypełnienie obowiązku, jaki nakłada na rzecznika art. 12 ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o rzeczniku praw dziecka, choć zdaję sobie sprawę, że informacja dotyczy roku 2003 i znaczna część jest zdezaktualizowana poprzez zmianę okoliczności, niemniej jednak na pewno dobrze się stało, że rzecznik praw dziecka może przedstawić w kilku aspektach na pewno już historyczną informację, niemniej jednak rzeczowa debata nad stanem praw dziecka w Polsce jest z całą pewnością potrzebna.
Rzecznika praw dziecka powołano w ustawie, by stał na straży praw dziecka określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, konwencji o prawach dziecka, innych przepisach prawa z poszanowaniem praw, obowiązków i odpowiedzialności rodziców. Rzecznik działa na rzecz ochrony praw dziecka, w szczególności prawa do życia i do ochrony zdrowia, prawa do nauki, do godziwych warunków socjalnych, do wychowania w rodzinie. Ponadto podejmuje działania zmierzające do ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem oraz innym złym traktowaniem.
Pakiet uprawnień, jakie przyznano rzecznikowi praw dziecka, można skategoryzować w następujący sposób. Do uprawnień kontrolnych należy zaliczyć te uprawnienia, które pozwalają zwrócić się do organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień, udzielenie niezbędnych informacji, a także udostępnienie akt i dokumentów, również tych, które zawierają dane personalne. Rzecznik praw dziecka nie może jednak zastąpić organów i instytucji, którym ustawodawca powierza różnego typu zadania z dziedziny pomocy rodzinie i dziecku. Z tego też powodu określono, iż rzecznik może zwrócić się do właściwych organów, w tym do rzecznika praw obywatelskich, o podjęcie działań na rzecz dziecka należących do ich kompetencji. Pkt 2 tego artykułu stanowi, że rzecznik praw obywatelskich ma obowiązek podjąć sprawy skierowane przez rzecznika praw dziecka, a pozostałe instytucje muszą udzielić odpowiedzi w ciągu 30 dni.
Ustawa przyznała też rzecznikowi kompetencje do przedstawiania właściwym organom władzy publicznej, organizacjom i instytucjom ocen i wniosków zmierzających do skutecznej ochrony praw i dobra dziecka oraz usprawnienia trybu załatwiania spraw w tym zakresie. Rzecznik może występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych aniżeli ustawa.
Wykonując te zadania, podejmowałem przewidziane w ustawie działania. Z własnej inicjatywy wystosowałem 67 wystąpień generalnych, biorąc pod uwagę w szczególności informacje wskazujące na naruszenie prawa lub dobra dziecka. Zwracałem się wielokrotnie do organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień, udzielenie niezbędnych informacji oraz o podjęcie działań na rzecz dziecka w sprawach należących do ich kompetencji.
Jeżeli chodzi o prawo dziecka do życia i do ochrony zdrowia, to w 2003 r. zwracałem uwagę na obniżenie standardów wczesnego wspierania rozwoju dziecka i zaprzestanie finansowania szkół rodzenia, co jest odejściem od założeń Narodowego Programu Zdrowia, brak przepisów dotyczących organizacji wczesnego wspomagania rozwoju dzieci. Poza tym wskazywałem, że brakuje jednoznacznych regulacji prawnych dotyczących wykorzystywania instytucji zajmujących się opiniowaniem merytorycznej i zdrowotnej przydatności produktów dla dzieci do czynnej reklamy tych produktów. Chodziło też o ograniczenie praw dziecka jako pacjenta do kontaktu z rodziną oraz prawa do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osoby bliskie, a także ograniczenie konstytucyjnego prawa dziecka do szczególnej opieki zdrowotnej w wyniku narastania zjawiska hospitalizowania dzieci na oddziałach dla dorosłych. Jest to sprzeczne z obowiązkiem zagwarantowania dziecku prawa do najwyższego poziomu ochrony zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia, które są przewidziane w art. 24 Konwencji o Prawach Dziecka. Brakuje wystarczającej liczby ośrodków leczniczych i placówek dla dzieci z zaburzeniami zachowania - nie sprzyja to resocjalizacji, terapii oraz reintegracji społecznej nieletnich i jest sprzeczne z wymogami art. 39 Konwencji o Prawach Dziecka. Nieuregulowana jest kwestia prawa do ochrony zdrowia dzieci cudzoziemskich przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, a taki obowiązek nakłada art. 24 Konwencji o Prawach Dziecka.
Jeżeli chodzi o obszar prawa dziecka do wychowania w rodzinie, to zwracaliśmy uwagę na likwidację funduszu alimentacyjnego. Problem ten był szczegółowo przedstawiany parlamentowi i prezydentowi. Apelowałem o reformę funduszu alimentacyjnego, ale nie o jego likwidację. W przedłożonym raporcie przestrzegałem przed negatywnymi skutkami rozwiązań przyjętych w ustawie o świadczeniach rodzinnych. Nieskuteczna w tym zakresie okazała się egzekucja administracyjno-prawnych obowiązków niektórych rodziców wobec dzieci: brakowało skutecznej egzekucji obowiązku szkolnego, obowiązku nauki, obowiązku szczepień i badań okresowych, co dobitnie wykazały głośne afery, czyli te związane ze znalezieniem zabitych dzieci w beczkach w Łodzi czy z Martą z Babic.
Nastąpił również wzrost liczby dzieci podlegających instytucjonalnym formom opieki, co jest sprzeczne z tendencjami obowiązującymi w Europie oraz zaleceniami instytucji międzynarodowych. Wskazuje na to raport z badań podjętych przeze mnie we współpracy z Instytutem Spraw Publicznych zatytułowany ˝Od instytucjonalnych do rodzinnych form opieki˝. Chodzi też o nierespektowanie prawa dziecka do obojga rodziców w przypadku deportacji jednego z rodziców. To jest problem procedur: powinny one być bardzo szybkie, ale niestety one się wydłużają i czasami trwają po kilkanaście miesięcy. Brakuje także uregulowań prawnych dotyczących działań interwencyjnych wobec dzieci powyżej 13. roku życia, a wymagających natychmiastowej opieki. Chodzi tu o przekazanie części zadań związanych z opieką zastępczą nad dzieckiem do resortu edukacji - placówki resocjalizacyjne, ośrodki socjoterapii - i istnienie luki prawnej w zakresie określenia zasad kierowania dowozu dzieci do placówek.
Jeżeli chodzi o obszar prawa do godziwych warunków socjalnych, to brakowało zabezpieczenia materialnego należnych dzieciom świadczeń - szczególnie niepokojące jest niedoszacowanie budżetowe środków na zadania związane z rodzinami zastępczymi, usamodzielnieniem wychowanków, brakuje też środków na należne formy pomocy w kasach gminnych i powiatowych ośrodków pomocy społecznej. Nie ma też systemowego podejścia do problemu przeciwdziałania marginalizacji części młodzieży. Zjawisko to wskutek transformacji społeczno-ekonomicznej przybierało coraz większe rozmiary. Doskonale ukazał to program ˝Likaon - przeciw bezradności młodzieży˝, realizowany z udziałem organizacji pozarządowych, Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu oraz Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Wyniki były prezentowane podczas konferencji w siedzibie Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.
Jeżeli chodzi o obszar prawa dzieci do nauki, to zwracaliśmy uwagę na nierówność szans edukacyjnych, przede wszystkim na niski wskaźnik edukacji przedszkolnej - około 30% dzieci jest objętych tą formą edukacji - zwiększanie się liczby gmin bez żadnej oferty wychowania przedszkolnego, zjawisko segregacji dzieci w szkołach według miejsca zamieszkania i statusu materialnego czy społecznego rodziców. Chodzi też o ramowe statuty szkół, które pozostawiają dużą dowolność w traktowaniu praw ucznia, w tym brak jednoznacznego określenia procedur prawnych i możliwości stosowania przez szkoły ˝zawieszania w prawach ucznia˝. Często prowadzi to do tego, że w ogóle uczniowie ci nie korzystają z prawa do edukacji.
W przepisach prawa oświatowego brakuje jasnego określenia katalogu podstawowych praw dziecka ucznia oraz trybu ich egzekwowania. Formy pomocy psychologicznej i terapeutycznej są uzależnione od zabezpieczenia w budżecie szkoły środków przez organ prowadzący. Jeśli chodzi o obszar prawa dziecka do ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem oraz innym złym traktowaniem, to należy wskazać na brak jasnego określenia procedur postępowania nauczycieli i metod współpracy szkół z Policją oraz innymi służbami i instytucjami w sytuacjach zagrożenia przestępczością i demoralizacją. Brakuje też skutecznego systemu przeciwdziałania wykorzystywaniu seksualnemu dzieci i młodzieży - obowiązek taki wynika z realizacji postanowień dwóch światowych kongresów przeciwko seksualnemu wykorzystywaniu dzieci w celach komercyjnych.
Brakowało również skutecznego egzekwowania obowiązujących przepisów prawa karnego w zakresie eliminowania kar cielesnych wobec dzieci. W moim przekonaniu należy dążyć do zaostrzenia odpowiedzialności karnej za przestępstwo znęcania się nad dzieckiem. Nastąpił wzrost zagrożenia bezpieczeństwa dzieci jako konsumentów szczególnie narażonych na negatywne zjawiska rynkowe, działania reklamowe na terenie szkół, przedszkoli, wykorzystywanie reklamy jako formy nacisku na rodziców. Konieczna jest ochrona dziecka przed przemocą w mediach i w programach komputerowych. Tutaj potrzebne są regulacje dotyczące klasyfikacji wiekowej programów telewizyjnych, filmowych i gier komputerowych. Brakuje też spójnego systemu przeciwdziałania przemocy. W dalszym ciągu w pełni aktualne są zgłoszone przeze mnie w latach ubiegłych propozycje dotyczące systemu przeciwdziałania przemocy.
Jeśli chodzi o obszar praw dzieci niepełnosprawnych, występują tu: ograniczenie prawa do nauki dzieci niepełnosprawnych, szczególnie w kształceniu ponadgimnazjalnym, problem dojazdu dzieci do szkół, problem możliwości wyposażenia ich w odpowiednie podręczniki, w sprzęt rehabilitacyjny, problem usuwania barier architektonicznych i utrudnienia w dostępie do usług specjalistycznych długotrwałej rehabilitacji. Brakuje przygotowania niektórych powiatów, w tym powiatowych centrów pomocy rodzinie, do realizacji nowych zadań w zakresie orzecznictwa o niepełnosprawności, dysponowania funduszami Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, ustalenia kryteriów kwalifikacji na turnusy rehabilitacyjne, uwzględnienia problematyki niepełnosprawnych w powiatowych strategiach rozwoju.
W 2003 r. do Biura Rzecznika Praw Dziecka wpłynęło 9061 spraw indywidualnych dotyczących wymienionych obszarów. W zakresie prawa do życia i ochrony zdrowia do rzecznika wpłynęło 535 spraw, w 2002 r. - 307, a więc widoczny wzrost o 74%. W zakresie prawa do wychowania w rodzinie - 3348 spraw, w 2002 r. - 1568, a więc nastąpił wzrost o 113%. W zakresie prawa do godziwych warunków socjalnych wpłynęło 1193 sprawy, w 2002 r. - 547, ich liczba zatem wzrosła o 118%. W zakresie prawa do ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbywaniem oraz innym złym traktowaniem wpłynęło ogółem 1752 sprawy, w 2002 r. - 565, a więc ich liczba wzrosła o 210%. Ogółem podjęto 8945 spraw, w tym 726 spraw w wyniku wizyt indywidualnych, 719 spraw w wyniku współpracy z instytucjami i jednostkami organizacyjnymi. 2503 sprawy zostały skierowane do biura pisemnie, a 4997 spraw zgłoszono telefonicznie.
Gdy chodzi o telefon informacyjno-interwencyjny, spełnia on następujące funkcje: informacyjną, interwencyjną, wspierająco-terapeutyczną, sygnalizująco-inicjującą, w sytuacjach gdy przedstawione problemy miały wymiar ogólny i wymagały podjęcia odpowiedniej inicjatywy ustawodawczej bądź przedstawienia organizacjom, instytucjom wniosków zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony praw lub dobra dziecka.
Posiadając bazę danych, co roku aktualizowaną i uzupełnianą o instytucje i organizacje niosące pomoc dziecku i rodzinie, specjaliści, dzięki znajomości prawa, psychologii, posiadaniu wiedzy na temat kompetencji poszczególnych podmiotów na szczeblu centralnym i samorządowym, mogli szybko zdefiniować problem i podjąć odpowiednie działania.
Zarejestrowano 3476 rozmów telefonicznych dotyczących indywidualnych spraw dzieci. Ci, którzy najczęściej korzystali z tego telefonu, to rodzice - 47,5%, instytucje - ponad 14%, rodzina i krewni - 12%, dzieci - ponad 13%, media, radio, telewizja i prasa - 7,5%, inni obywatele - 6%.
Największa grupa problemów, aż 25,5%, to kwestie, które dotyczyły relacji między rodzicami a dziećmi, a więc problemu władzy rodzicielskiej, zawieszenia, powierzenia, przywrócenia tej władzy, problemu wyegzekwowania prawa do kontaktów z dzieckiem. Chodzi tu o sądowe ustalenie kontaktów z dzieckiem, sądowe zmiany formy kontaktów, egzekwowanie orzeczeń sądu. Do tej grupy zaliczają się także kwestie odnoszące się do dochodzenia roszczeń alimentacyjnych, jak również przysposobienia dzieci.
Następny obszar, blisko 20,5% spraw, to problemy przemocy fizycznej, psychicznej lub seksualnej w rodzinach lub środowisku społecznym. Z tym wiązało się też zaniedbanie emocjonalne, fizyczne i intelektualne dzieci. Około 0,3% spraw dotyczyło przemocy w mediach.
Osobnymi problemami, ponad 13,5%, były problemy związane z oświatą. Dotyczyły one likwidacji szkół lub przedszkoli bądź tworzenia nowych placówek oświatowych. Domagano się też interwencji w sprawach dowozu uczniów do szkół, jak też zwracano uwagę na problemy wychowawcze w placówkach oświatowych, na relacje nauczyciel i uczeń i odwrotnie oraz sygnalizowano problem przemocy rówieśniczej.
7% spraw dotyczyło obszaru zagadnień związanych z opieką zdrowotną. Można tu wyszczególnić problemy uzyskania prawa do ubezpieczenia i opieki zdrowotnej, zwrotu kosztów leczenia dzieci bądź uzyskania odszkodowania za błędy lekarskie. Domagano się także interwencji w sprawach związanych z organizacją i warunkami socjalno-bytowymi w placówkach służby zdrowia.
Ponad 6% problemów stanowiły problemy związane z zastępczymi formami opieki nad dzieckiem, a więc problem udzielenia pomocy pieniężnej dziecku w rodzinie zastępczej lub problem braku środków finansowych w poszczególnych powiatach i miastach na realizację świadczeń dla rodzin zastępczych. Domagano się też interwencji w sprawach dotyczących funkcjonowania placówek opiekuńczo-wychowawczych.
Inny obszar problemów zgłaszanych do rzecznika praw dziecka to problemy dotyczące uzyskania świadczeń z pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży oraz ich rodzin. Stanowiły one ponad 6,16% spraw. 4,36% spraw wymagających interwencji dotyczyło problemów mieszkaniowych, a więc uzyskania mieszkań zastępczych lub socjalnych.
Blisko 2% spraw to sprawy dotyczące uprowadzenia dziecka poza granicę kraju przez jednego z opiekunów bądź sprawy związane ze statusem dzieci cudzoziemców w Polsce. Grupa spraw określonych jako inne stanowi 11,5%. Były to sprawy dotyczące skierowania zainteresowanych do instytucji rządowych, pozarządowych, udzielenia informacji o pracy rzecznika, kontaktu z mediami czy interpretacji przepisów prawa.
Gdy chodzi o działania na rzecz implementacji międzynarodowych standardów ochrony praw dziecka, rzecznik praw dziecka jako organ niezależny prowadzi stały monitoring wdrażania międzynarodowych standardów ochrony praw dziecka w prawie polskim, w tym przede wszystkim standardów wynikających z Konwencji o Prawach Dziecka. Występujemy do właściwych organów państwowych ze stosownymi ocenami w tym zakresie, a także z konkretnymi propozycjami dotyczącymi zmian systemowych. W związku z tym wiele moich wystąpień przyjmuje formę uwag i postulatów zgłaszanych w odniesieniu do rządowych projektów sprawozdań z wykonywania przez Polskę zobowiązań międzynarodowych. Powołując się na uwagi Komitetu Praw Dziecka Organizacji Narodów Zjednoczonych zawarte w sprawozdaniu dotyczącym realizacji w Rzeczypospolitej Polskiej Konwencji o Prawach Dziecka w latach 1993-1998, w 2003 r. rzecznik praw dziecka i rzecznik praw obywatelskich wspólnie wystąpiliśmy do prezesa Rady Ministrów o stworzenie w strukturach rządu jednego silnego ośrodka koordynującego i realizującego politykę dotyczącą dziecka i rodziny. Braliśmy udział w wypracowaniu przez rząd narodowych standardów w sprawach wykonywania przez Polskę postanowień Europejskiej Karty Społecznej oraz opiniowaliśmy kolejny projekt sprawozdania przygotowanego przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej.
Przedstawiłem ministrowi sprawiedliwości stanowisko wobec projektu sprawozdania rządowego z realizacji postanowień Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Wystąpiłem do sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej oraz pozostałych członków Konwentu Europejskiego z ramienia Polski z prośbą o podjęcie stosownych działań zmierzających do umieszczenia w zasadniczym tekście projektu konstytucji Unii Europejskiej przepisów chroniących prawa dziecka. Do ministra edukacji narodowej i sportu wystąpiłem o podjęcie stosownych działań zmierzających do szybkiej ratyfikacji Protokołu Opcjonalnego do Konwencji o Prawach Dziecka dotyczącego handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji, dziecięcej pornografii oraz realizacji postanowień dwóch światowych kongresów przeciwko seksualnemu wykorzystywaniu dzieci. W wystąpieniu do ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej odniosłem się pozytywnie do propozycji powołania Komitetu Ekspertów na Rzecz Dzieci i Rodzin Rady Europy. Przekazałem ministrowi spraw zagranicznych informację oraz uwagi i opinie związane z ochroną i promocją praw dziecka w Polsce na tle rozwiązań międzynarodowych.
Gdy chodzi o współpracę z parlamentem, chcę powiedzieć, że w 2003 r. była ona dobra. Wielokrotnie uczestniczyłem osobiście albo delegowałem swoich przedstawicieli do prac w następujących komisjach sejmowych i senackich: Komisji Polityki Społecznej i Rodziny, Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży, Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, podkomisji stałej ds. młodzieży, Komisji Polityki Społecznej i Zdrowia Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, w wielu nadzwyczajnych podkomisjach przygotowujących projekty zmian do obowiązujących ustaw, na przykład w podkomisji nadzwyczajnej do rozpatrzenia rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw, powołanej przy Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży. Moi przedstawiciele brali udział w konferencjach zorganizowanych przez sejmowe komisje, między przez innymi Komisję Sprawiedliwości i Praw Człowieka pt. ˝Czy w polskiej szkole jest bezpiecznie?˝ oraz ˝Mediacja w krajach Unii Europejskiej i w Polsce˝. Wielokrotnie spotykałem się z parlamentarzystami, posłami, senatorami. Spotkania te dotyczyły zmian w ustawach regulujących problemy dzieci oraz funkcjonowanie rodzin, a także interpelacji i interwencji odnoszących się do tych kwestii. Wielokrotnie przedstawiałem komisjom sejmowym i senackim opinie i ekspertyzy, opracowania w sprawach dotyczących między innymi ochrony dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem, o realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, finansowania programów skierowanych do dzieci i młodzieży realizowanych przez organizacje działające na rzecz dzieci. Wypowiedziałem się także na temat strategii rządu wobec młodzieży. W Senacie Rzeczypospolitej Polskiej odbyła się zorganizowana przeze mnie konferencja ˝Likaon - przeciw bezradności młodzieży˝, która była podsumowaniem programu mającego na celu zdiagnozowanie problemu i przeciwdziałanie marginalizacji tzw. trudnej młodzieży w wielkich miastach.
Tradycyjnie bardzo dobra była współpraca z rzecznikiem praw obywatelskich oraz Najwyższą Izbą Kontroli. Wspólnie z rzecznikiem praw obywatelskich analizowaliśmy obywatelski projekt ustawy o zakazie promowania przemocy w środkach masowego przekazu zgłoszony do Sejmu przez Komitet Inicjatywy Ustawodawczej w Przemyślu. Moi przedstawiciele wielokrotnie brali udział w roboczych spotkaniach organizowanych przez rzecznika praw obywatelskich. Dotyczyły one między innymi udziału rodziców w polskim systemie edukacji, opieki nad dzieckiem, pracy dzieci w indywidualnych gospodarstwach rolnych, ochrony dzieci przed przemocą w mediach oraz likwidacji Funduszu Alimentacyjnego. Wspólnie z rzecznikiem praw obywatelskich uczestniczyliśmy w seminariach i konferencjach dotyczących na przykład obywatelskiej odpowiedzialności za edukację narodową, realizację obywatelskiego prawa do informacji publicznej, roli bibliotek w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego.
Gdy chodzi o współpracę z Najwyższą Izbą Kontroli, wystąpiłem do prezesa NIK o uznanie problemów z zakresu praw dziecka wymagających kontroli jako priorytetowe. W 2004 r. wystąpiłem o uznanie problemu niepodejmowania przez absolwentów gimnazjów dalszej nauki jako priorytetowego przedmiotu badań. Mamy zapewnienie, że problem realizacji obowiązku nauki przez młodzież w wieku od 16 do 18 lat zostanie dokładnie zbadany przez Najwyższą Izbę Kontroli. Prezes NIK regularnie informował rzecznika o wynikach kontroli z zakresu realizacji praw dziecka. Moi przedstawiciele brali udział w roboczych spotkaniach z kierownictwem i urzędnikami Najwyższej Izby Kontroli. Służyły one przekazywaniu informacji docierających do rzecznika praw dziecka na temat nieprawidłowości w funkcjonowaniu systemu opieki nad dzieckiem oraz na temat łamania bądź naruszania praw dziecka.
Gdy chodzi o współpracę z administracją rządową, to dotyczyła ona problemów prewencji przemocy i komercji seksualnej z wykorzystywaniem dzieci i młodzieży, rozpoczęcia prac nad narodowym planem działań na rzecz dzieci, zdolnych uczniów, partnerstwa dzieci, nauczycieli i rodziców w procesie edukacji oraz przemocy domowej. Moi przedstawiciele jako niezależni obserwatorzy brali udział w pracach rządowych zespołów, między innymi do spraw opracowania programu zapobiegania niedostosowaniu społecznemu i przestępczości wśród dzieci i młodzieży, do spraw opracowania narodowego planu działań na rzecz dzieci, do spraw opracowania krajowego programu przeciwdziałania dyskryminacji rasowej, ksenofobii i związanej z nim nietolerancji. Współpracujemy też z wieloma agendami rządowymi, na przykład Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej podległym Ministerstwu Edukacji Narodowej i Sportu. Zorganizowaliśmy dla kadry konferencje, na przykład na temat ˝Szkoła równych szans - rodzicom˝, ˝Przeciwdziałanie agresji wśród dzieci i młodzieży˝. Wspólnie z Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych propagowaliśmy akcję ˝Alkohol - nieletnim dostęp wzbroniony˝. Zostałem zaproszony do uczestnictwa w Radzie Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Inicjatorem powstania tej rady był Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Utrzymywałem stałe robocze kontakty z wieloma ministerstwami, urzędami centralnymi, konsultując projekty aktów prawnych oraz dokonując oceny działań związanych z problematyką dziecka i rodziny. Tego rodzaju współpraca podejmowana była w szczególności z Ministerstwem Edukacji Narodowej i Sportu, Ministerstwem Gospodarki, Pracy, Polityki Społecznej, Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Gdy chodzi o współpracę z samorządami terytorialnymi, rzecznik praw dziecka w 2003 r. podejmował działania na rzecz powstawania lokalnych systemów przeciwdziałania przemocy, opartych na strukturach samorządowych powiatów. W wielu powiatach podjęto działania zbieżne z wypracowanym przez rzecznika i zgłoszonym już w 2001 r. Sejmowi i prezydentowi systemowym planem przeciwdziałania przemocy. Monitorowałem także stan systemu opieki nad dzieckiem na szczeblu powiatowym. Mój przedstawiciel uczestniczył w konferencji ˝Pomoc dziecku i rodzinie w zadaniach powiatu˝, która odbyła się z inicjatywy wielu starostw powiatowych. Raport ˝Od instytucjonalnych do rodzinnych form opieki˝ został przekazany do wykorzystania w pracy powiatowych centrów pomocy rodzinie na rzecz budowy lokalnych systemów opieki. Moi przedstawiciele oraz ja sam braliśmy udział w licznych spotkaniach organizowanych przez władze samorządowe różnych szczebli. Dotyczyły one między innymi problematyki integracji europejskiej, pomocy rodzinie, promocji działalności kulturalnej i artystycznej z udziałem dzieci i młodzieży, dofinansowania wypoczynku wakacyjnego dzieci pochodzących z rodzin najuboższych, roli sportu w wychowaniu dzieci i młodzieży, bezpieczeństwa dzieci w ruchu drogowym.
Współpraca z organizacjami pozarządowymi oraz środowiskiem naukowym. Szanowni państwo, do tej współpracy przywiązuję szczególną uwagę. W 2003 r. powstały rady opiniodawczo-doradcze, jedna - organizacji pozarządowych, druga - rada naukowa przy rzeczniku praw dziecka. Jak co roku, rzecznik oraz przedstawiciele biura brali udział w licznych konferencjach, seminariach, sympozjach organizowanych przez organizacje pozarządowe. Tematyka tych spotkań była bardzo bogata i obejmowała następujące zagadnienia: prawa osób niepełnosprawnych, rolę harcerstwa w wychowaniu dzieci i młodzieży, prawo do życia dzieci nienarodzonych, prawa ucznia, wychowanie poprzez sport, problemy polskiej rodziny, prawa dziecka w Unii Europejskiej, prorodzinne formy opieki nad dzieckiem, przemoc wobec dzieci, w tym przemoc o podłożu seksualnym, marginalizację dzieci i młodzieży, ubóstwo, mediację, udział dzieci w przedsięwzięciach artystycznych, uzależnienia, rolę bibliotek w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Omawialiśmy także istotne problemy dotyczące funkcjonowania organizacji i ochrony praw dziecka w Polsce, a także kierunki działania urzędu rzecznika. Reprezentanci wielu instytucji pozarządowych bardzo licznie uczestniczyli we wszystkich konferencjach i spotkaniach organizowanych przez rzecznika praw dziecka.
Aktywnie przebiegała także współpraca z zagranicznymi organizacjami pozarządowymi. Kontynuowałem aktywną współpracę z Europejską Siecią Rzeczników Praw Dziecka. Jestem członkiem grupy roboczej Europejskiej Sieci Rzeczników Praw Dziecka. Uczestniczę w opracowywaniu statusu materialnego. Podczas sesji zgromadzenia ENOC wygłosiłem programowe wystąpienie na temat wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich w prawie polskim. Zostało ono ocenione bardzo wysoko, zaś rozwiązania polskie przyjęto z zadowoleniem. W wyniku dyskusji plenarnej przyjęto stanowisko w sprawie przestępczości nieletnich oraz promocji właściwych standardów wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich.
Na zaproszenie departamentu pracy socjalnej Uniwersytetu Sztokholmskiego w dniach 12-15 maja 2003 r. moi przedstawiciele wzięli udział w II Międzynarodowej Konferencji ˝Dzieci i opieka instytucjonalna˝ w Sztokholmie. W konferencji tej uczestniczyło ponad 600 przedstawicieli rządów, instytucji publicznych, organizacji pozarządowych, pracowników instytucji opiekuńczych oraz grup młodzieży - wychowanków instytucji opiekuńczych z całego świata. Tematem obrad było opracowanie strategii działania na rzecz zastępowania opieki instytucjonalnej szeroko rozumianymi formami prorodzinnymi.
Wziąłem także udział w nieformalnym spotkaniu ministrów odpowiedzialnych za sprawy dzieci z państw członkowskich Unii Europejskiej oraz państw wtedy kandydujących. Przedmiotem tego spotkania była problematyka wykorzystywania seksualnego i stosowania przemocy wobec dzieci w środowisku rodzinnym oraz poza nim, a także zagadnienia związane z zatrudnianiem młodocianych. Dyskutowano również o propozycji powołania europejskiego rzecznika praw dziecka. Nieformalne spotkania ministrów Unii Europejskiej odpowiedzialnych za sprawy dzieci będą kontynuowane i na pewno ten temat będzie przedmiotem dalszych rozmów. Wydaje się, że jest konieczne, żeby ujednolicić rozwiązania prawne w tym zakresie, aby skutecznie walczyć z wykorzystywaniem seksualnym, w szczególności z pedofilią, pornografią, w tym pornografią dziecięcą.
Szanowni państwo, dużą wagę przywiązujemy do popularyzacji praw dziecka. Dostrzegając wagę problemów i wyzwań, jakie stoją przed Polską w najbliższych latach na drodze do tego, aby uczynić ją krajem przyjaznym dla dzieci, w maju 2003 r. we współpracy z Rządową Radą Ludnościową, Głównym Urzędem Statystycznym i UNICEF zwołałem Ogólnopolski Szczyt w Sprawach Dzieci oraz towarzyszące mu Ogólnopolskie Forum Organizacji Pozarządowych. Było to wydarzenie bez precedensu w dziejach Polski. Spotkali się na nim przedstawiciele najwyższych władz państwowych Rzeczypospolitej Polskiej, rzecznika praw dziecka, rzecznika praw obywatelskich, wymiaru sprawiedliwości, samorządów terytorialnych wszystkich szczebli, Kościoła, ponad 120 organizacji pozarządowych, świata nauki i mediów.
Po raz pierwszy tak kompleksowo dyskutowano o problemach polskich dzieci, po to aby wspólnie wypracować propozycje konkretnych rozwiązań we wszystkich obszarach, w których podnoszenie standardów ochrony praw dziecka jest potrzebne. Ogólnopolski Szczyt w Sprawach Dzieci wraz z Ogólnopolskim Forum Organizacji Pozarządowych był doniosłym wydarzeniem, na którym podjęto także problematykę dzieci niepełnosprawnych. Rok 2003, jak państwo wiedzą, był Europejskim Rokiem Osób Niepełnosprawnych.
Uczestnicy konferencji opracowali wiele materiałów dotyczących praw dziecka niepełnosprawnego, zawartych w deklaracji przyjętej na zakończenie obrad. W dokumencie końcowym szczytu ˝Polska dla dzieci˝ dokonuje się pełnej diagnozy sytuacji dzieci i młodzieży w Polsce oraz ustala szczegółowy harmonogram działań na następne lata. Na władzach polskich spoczywa obowiązek wypracowania takiego planu, co wynika z dokumentu ˝Świat dla dzieci˝, podpisanego przez Polskę podczas specjalnej sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w sprawach dzieci w dniach 8-10 maja 2002 r. Wypracowane podczas ogólnopolskiego szczytu oraz forum organizacji pozarządowych materiały i dokumenty końcowe zostały przedstawione Ministerstwu Edukacji Narodowej i Sportu, które było koordynatorem odpowiedzialnym za przygotowanie Narodowego Planu Działań na Rzecz Dzieci, w celu uwzględnienia ich w tekście tego planu. Rząd ostatecznie przyjął Narodowy Plan Działań na Rzecz Dzieci w lipcu 2004 r.
Szanowni Państwo! Byłem inicjatorem bardzo ważnego programu ˝Likaon - przeciw bezradności młodzieży˝. Jego realizację rozpoczęto w 2003 r. Celem tego programu jest redukowanie zjawisk marginalizacji dzieci i młodzieży poprzez tworzenie szerokich koalicji budujących programy dla takich skupisk, jak środowiska wielkomiejskie, miasta powiatowe, miasta gminne, obszary wiejskie. Program koncentruje się na znalezieniu praktycznych rozwiązań dla każdego z tych skupisk. Edycja w 2003 r. była skierowana do środowisk wielkomiejskich. Program ten jest realizowany przez rzecznika i Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Społecznych ˝Asocjacje˝ przy współpracy Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu. Składa się z cyklu lokalnych debat, konferencji. Zostały one zwieńczone 1 grudnia 2003 ogólnopolską konferencją w siedzibie parlamentu Rzeczypospolitej Polskiej.
Duża część naszej aktywności polega na działalności wydawniczej. W Biurze Rzecznika Praw Dziecka przygotowano i zredagowano nowy, uzupełniony ˝Informator Rzecznika Praw Dziecka 2003˝, który został wydrukowany w 10 tys. egzemplarzy i jest przekazywany do kolejnych szkół, a także zainteresowanych osób i instytucji. Chciałbym przypomnieć: 10 tys. egzemplarzy, dlatego że z uwagi na ograniczone środki finansowe nie możemy od razu wydrukować 33 tys. egzemplarzy, a tyle jest szkół. Chcemy, żeby do wszystkich szkół dotarł taki informator, ale co roku otrzymuje go 1/3 szkół. Wydaliśmy także publikację ˝Dziecko w rodzinie˝, stanowiącą pierwszy tom serii wydawniczej ˝Ochrona prawna dziecka˝, oraz publikację ˝Ochrona praw dziecka chorego. Prawa pacjenta˝, będącą drugim tomem serii. Podczas wszystkich spotkań rzecznika i jego przedstawicieli uczestnikom tych spotkań były rozdawane ulotki zawierające podstawowe informacje o prawach dziecka. Działalność rzecznika oraz inne materiały dotyczące różnych aspektów ochrony praw dziecka były na tych spotkaniach szeroko propagowane.
Niemal od chwili powołania przedstawiam swoją misję i bieżące działania w Internecie na stronie www.brpd.gov.pl. W 2003 r. pod moim patronatem powstał również serwis ˝Strefa Młodych˝ adresowany do dzieci i młodzieży. ˝Strefa Młodych˝ to jedna z najważniejszych metod dotarcia do dzieci; Internet dociera wszędzie tam, gdzie rzecznik nie może dotrzeć osobiście. Serwis poświęcony jest w całości prawom dziecka. Są one przedstawiane w przystępny i zrozumiały dla dzieci sposób. Na konto e-mailowe rzecznika każdego dnia napływają dziesiątki skarg w sprawie łamania praw dziecka, przemocy lub złego traktowania. Postanowiłem wykorzystać popularność Internetu wśród dzieci i młodzieży i stworzyłem w ramach ˝Strefy Młodych˝ możliwość bezpośredniego kontaktowania się z młodymi internautami poprzez forum i czat. Na forum ˝Strefy Młodych˝ codziennie pojawiają się skargi w sprawie łamania praw dziecka, opinie, pytania, prośby o fachowe porady. Na posty odpowiadają pracownicy Biura Rzecznika Praw Dziecka, psycholodzy, prawnicy, pedagodzy, także sami internauci. W 2003 r. na forum ˝Strefy Młodych˝ pojawiło się 90 wątków i ok. 1000 postów. 20 listopada 2003 r. z okazji Światowego Dnia Dziecka, przypadającego w rocznicę uchwalenia przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Konwencji o Prawach Dziecka, w ˝Strefie Młodych˝ przeprowadzono czat z moim udziałem. Internauci zadawali wiele pytań na temat instytucji i organizacji pracy. To wirtualne spotkanie z młodzieżą było okazją do zaprezentowania misji rzecznika praw dziecka nieograniczonej liczbie odbiorców w tym samym czasie.
Chciałbym też powiedzieć, że coraz lepiej przebiegała współpraca z mediami. Nie oznacza to jednak, że rzecznik pozostawał bezkrytyczny wobec tego, co w mediach się działo. Wiele moich krytycznych wystąpień dotyczyło programów zarówno telewizji publicznej, jak i stacji prywatnych, chodziło tu o takie programy, jak ˝Kochaj mnie˝, ˝Stop. Reportaż˝, ˝Dlaczego˝, ˝Przedszkolandia˝, ˝Ballada o lekkim zabarwieniu erotycznym˝ i szereg innych, tu podałem tylko przykłady.
Dobra jest współpraca z prasą. Artykuły o pracy instytucji rzecznika ukazały się m.in. w ˝Gazecie Wyborczej˝, ˝Trybunie˝, ˝Życiu Warszawy˝, ˝Naszym Dzienniku˝, ˝Wprost˝, ˝Polityce˝, ˝Newsweeku˝, ˝Przeglądzie˝, ˝Niedzieli˝, ˝Gościu Niedzielnym˝ czy ˝Integracjach˝. Chcemy dotrzeć poprzez prasę do każdego środowiska w Polsce. Publikujemy także w prasie specjalistycznej, poświęconej oświacie i wychowaniu, w takich pismach, jak np. ˝Głos Nauczycielski˝, ˝Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze˝ czy ˝Remedium˝. Odbywały się śniadania prasowe, konferencje prasowe, spotkania z dziennikarzami.
Jeśli chodzi o bezpośrednie spotkania rzecznika oraz jego pracowników z dziećmi i młodzieżą oraz z organizacjami zajmującymi się ochroną ich praw, chcę powiedzieć, że spotkań tych były już setki. Spotkaliśmy się z tysiącami dzieci i młodzieży. Spotkania te zawsze wiązały się z prawami dziecka oraz systemem ich ochrony w Polsce i na świecie, prawami i obowiązkami rodziców, zdrowym stylem życia wśród dzieci i młodzieży, przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, integracją dzieci niepełnosprawnych, prawami dziecka w szkole, wypoczynkiem letnim i zimowym dzieci i młodzieży, Internetem w szkołach czy wsparciem dla dzieci z rodzin najuboższych.
Szanowni Państwo! Przedłożona Sejmowi informacja o działalności rzecznika praw dziecka za 2003 r. stanowi podstawę do sformułowania 31 uwag o stanie przestrzegania praw dziecka w Polsce, wskazanych na wstępie mojej wypowiedzi, a szczegółowo omówionych w opracowaniu zawartym w druku sejmowym. Myślę, że materiał ten stanowi dobrą podstawę do szerokiej debaty publicznej o stanie przestrzegania praw dziecka w naszym kraju. Dziękuję państwu za uwagę.
Przebieg posiedzenia